درس خارج فقه استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: کتاب القضاء/الشاهد واليمين / لزوم یا عدم لزوم انضمام قسم

بحث در گذشته در ادعای مدعی بر علیه میت بود. و آن در صورتی بود که مدعی بینه نداشته باشد به عبارت دیگر دلیل مدعی بینه نباشد بلکه اقرار باشد آیا اثبات ادعا بر علیه میت نیاز به قسم مدعی دارد یا خیر؟

مرحوم خوئی ره فرموده اند در این موارد نیاز به انضمام قسم مدعی نیست. و ادعای مدعی بدون قسم هم اثبات می شود. البته این مسأله مبنایی است لزوم یا عدم لزوم انضمام قسم در این موارد بر دلیل اثبات لزوم انضمام قسم مبتنی است که باید دید دلیل این مسأله چه اقتضا می کند ؟ و دلیل این روایت آیا روایت عبدالرحمن بن ابی عبدالله باشد که در این صورت ظاهر این قسم انکاری است. و برای اثبات بقای حق است نه اثبات اصل حق. در این موارد نیاز به انضمام قسم مدعی می باشد اما اگر دلیل مطلب روایت محمد بن یحیی باشد که ظاهر آن روایت این است که قسم عبارت از قسم اثباتی است نه انکاری.

در این موارد نیاز به ضمّ یمین و ضمّ قسم لزوم و وجهی ندارد زیرا وقتی حاکم علم دارد و یا خود ورثه علم دارد که مقرّبه حق مدعی هست و در ثبوت ادعا شک و تردیدی نیست تا نیاز به اثبات داشته باشد. و از آن رهگذر که دلیل مرحوم خوئی همان روایت محمد بن یحیی است و ایشان هم قسم را قسم اثباتی می داند لذا در این موارد ایشان به عدم نیاز و عدم انضمام قسم فتوی داده اند. مفصل قول ایشان در مبانی تکملة المنهاج ج 41 موسوعه ص 25 مشاهده بفرمایید.

مرحوم محقق کنی ره در اینجا تعبیری دارند که فرموده اند لزوم انضمام قسم در حقیقت تخصیص ادله حجیت بینه و کفایت آن برای ثبوت دعوی است و به همان مقدار میتوان از قاعده رفع ید کرد و روایت محمد بن یحیی در موارد اثبات ادعا بر میت با بینه است و در غیر آن دلیلی بر تخصیص نداریم. اما اگر دلیل این مطلب، روایت عبدالرحمن باشد قسم برای اثبات بقای حق و نفی و انکار وفاء و ابراء است نه برای اصل اثبات حق. و روشن است که اقرار ورثه یا علم حاکم بر عدم اثبات بقاء حق با بینه مشترک است.

پس همانطور که در بینه به انضمام قسم نیاز هست در این موارد هم باید مدعی قسم بخورد و نیاز به ضمیمه و ضمّ یمین هست. پس این مسأله و مسأله آینده متوقف بر تعیین اثباتی یا انکاری بودن این قسم است. آیا این قسم اثباتی یا انکاری یا استظهاری است باید روشن شود. پس از اثباتی یا انکاری بودن قسم باید بحث کنیم و در آن طبق هر مبنایی باید نتیجه گیری کنیم.

مرحوم محقق کنی ره فرموده اند از اینکه فقها مسأله ادعای بر میت را از کفایت بینه برای اثبات ادعا استثنا کرده اند استفاده می شود که از نظر ایشان این قسم جزء یا شرط مثبتِ دعوی بوده است و این قسم استظهاری است.به این معنا که در غیر موارد ادعای بر میت آنجایی که مدعی علیه حیّ است بینه برای اثبات دعوی کافی است و به قسم مدعی نیازی نیست و در موارد ادعای بر میت برای اثبات ادعا علاوه بر بینه به قسم ایضا نیاز می باشد. قسمی که نیاز به آن در موارد ادعای بر حی را نفی کرده اند قسم اثباتی است نه قسم نفی و انکار.

پس قسمی که در موارد ادعای بر میت نیاز است هم قسم اثباتی است. و این قسم جزء مثبتِ دعوی است و بقاء حق در همه موارد چه ادعای بر زنده و حی و چه ادعای بر میت با استصحاب ثابت می شود.

نظر استاد : قبل از بیان ادله و ظواهر آنها می گوئیم که آنچه محقق کنی ره از کلمات فقها استظهار کرده اند به نظر استاد لا مساعدة علیها ؛ و درست نمی آید. زیرا که مدرک اکثر فقها در این مسأله همان روایت عبدالرحمن است و ظهور این روایت در این است که این قسم در روایت، قسم انکاری است. اینکه ایشان فرموده اند استثنای موارد ادعای بر میت از کفایت بینه برای استنباط ادعا نشان می دهد که آنها که این یمین را استظهاری می دانسته اند صرف ادعا است و دلیلی بر این مطلب وجود ندارد. از کجا این را نتیجه گرفته اند که قسمی که فقها در مسأله ادعای بر زنده رد کرده اند قسم اثباتی است تا قسم در موارد ادعای بر میت هم قسم اثباتی باشد؟ این معنا را از کجا دریافته اند که جواب آن سیأتی إن شاءالله.