موضوع: كتاب الطهارة/أحكام التخلي /حکم تخلی در حال استقبال و استدبار قبله - اقوال علماء - مشکل روایات این بحث - اشکال استاد به روایات

مساله چهاردهم : رو به قبله و پشت به قبله در حال تخلی چه حکمی دارد ؟ صاحب عروه اعلی الله مقامه الشریف در اینجا فروعات زیادی را مطرح فرمودند :

فرع اول : استقبال به قبله و استدبار آن در حال تخلی حرام است بنابراین بر متخلی واجب است که استقبال و استدبار را ترک کند مثل مرحوم آقای خویی فرمودند همه اصحاب امامیه بر تحریم تسالم دارند یعنی سیره متشرعه دارند ، مرحوم شیخ طوسی در خلاف و ابن زهره در غنیه ادعای اجماع کرده اند اما صاحب مدارک فتوای به حرمت دادند بلکه به کراهت فتوا دادند و همینطور جمعی از متاخرین معاصر صاحب مدارک قائل به کراهت شدند و لذا مهم روایات است ، روایات در مقام بحث از نظر سند اعتباری ندارد حتی یک روایت معتبره هم نداریم اما از جهت دلالت برخی تام است و سه دسته اند برخی مرفوعه و برخی مرسله و برخی ضعیف اند

اما المرفوعه : علي بن إبراهيم، رفعه، قال: خَرَجَ أَبُو حَنِيفَةَ مِنْ عِنْدِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) وَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى (علیه السلام) قَائِمٌ وَ هُوَ غُلَامٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو حَنِيفَةَ يَا غُلَامُ أَيْنَ يَضَعُ‌ الْغَرِيبُ‌ بِبَلَدِكُمْ فَقَالَ اجْتَنِبْ أَفْنِيَةَ الْمَسَاجِدِوَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ مَسَاقِطَ الثِّمَارِ وَ مَنَازِلَ النُّزَّالِ وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ بِغَائِطٍ وَ لَا بَوْلٍ وَ ارْفَعْ ثَوْبَكَ وَ ضَعْ حَيْثُ شِئْتَ.[1]

ابو حنیفه به جای اینکه بگوید دستشویی کجاست ادب کرد و گفت که جای دور کجاست ( این یضع الغریب ببلدکم ) امام کاظم علیه السلام فرمودند اجتنب عن الافنیة المساجد یعی دور شو از اطراف مساجد ، مرحوم مجلسی در مراة العقول [2] می‌گوید افنیه دو‌معنا دارد یکی آن محل وسیع را می گویند و دیگر یعنی حریم که دور از خانه است و شَط ، اطراف نهر را می‌گویند و کناره های نهر بول نکن و جایی که درخت های میوه دار است اجتناب کن و ویگر از کاروانسراها خودداری کن بعد فرمودند استقبال به قبله در بول و نه غایط نکن و لباست را بالا بزن (نجس نشود )

نظر استاد : دلالت حدیث تام است چون مشتمل بر نهی است و مادامی که قرینه صارفه بر تصرف در نهی نباشد نهی ظهور در حرمت دارد و اینجا قرینه نداریم و فقط یکی سلسله احکام غیر الزامی است که کنار درختان میوه دار و ... نباشد و این دال بر کراهت است و ما نمی توانیم دست از لا تستقبل بر داریم

اما المرسله : منها حدیث مناهی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نهی کردند حدیث المناهی نهی رسول الله (صلی الله علیه و آله سلم) عَنِ اسْتِقْبَالِ‌ الْقِبْلَةِ بِبَوْلٍ أَوْ غَائِطٍ [3] این باء چه سببیت و چه مصاحبت باشد مشکلی پیش نمی آید و دلالت آن تام است چون نهی است و نهی ظهور در تحریم دارد ،

اما روایت ضعیف از محمد بن یحیی است ( کسانی که ایشان را قبول دارند می گویند مرفوعه ولی آنهایی که قبول ندارند می‌گویند مرسله ) محمد بن يحيى بإسناده رفعه قال: سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ (‌علیه السلام)مَا حَدُّ الْغَائِطِ قَالَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ لَا تَسْتَدْبِرْهَا وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الرِّيحَ وَ لَا تَسْتَدْبِرْهَا [4] وروى أيضا في حديث آخر لا تستقبل الشمس ولا القمر.

اشکال استاد بر مجموعه روایات : استناد به این روایات مشکل است چون سند آنها تام نیست و اینکه مرحوم آقای خویی قائل به تسالم اصحاب شد قبول نیست در حالی که درباره حرمت استقبال و استدبار اختلاف است مرحوم شیخ و ابن براج و ابن ادریس می گویند که استقبال هم در صحرا و چه درون ساختمان حرام است

اما مرحوم شیخ مفید در المقنعه [5] می گوید که رو به قبله و پشت به آن نباید نشست اما اگر داخل خانه دستشویی رو به قبله است مکره نیست اما اگر این کار را در صحرا انجام دهید مکروه است چون می تواند جهتش را عوض کند.

ابن جنید فتوا داد که در صحرا مستحب است که رو به قبله ننشیند واجب نیست اما متعرض ادبار قبله نشد و جناب سلار میگوید که در درون ساختمان نشستن رو به قبله کراهت دارد اما در صحرا حرام است [6]

مرحوم علامه در نهایه می گوید که مراد روایت از نهی این است که اگر کسی خوف دارد که رو به قبله بشیند محل رفت و آمد است و الا اشکالی ندارد بعد می فرماید این روایات استقبال و استدبار حمل بر کراهت می شود و لذا انجبار سند هم نیست چون تسالمی نیست

فقط یک مشکلی هست که روایات سیاق آن در سیاق اداب است نه حرمت و وجوب؛ و ائمه اطهار علیهم السلام می خواهند آداب را بیان کنند نه حکم را مثل روایت محمد بن اسماعیل ابن بزیع عن محمد بن إسماعيل قال: : دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام- وَ فِي مَنْزِلِهِ كَنِيفٌ‌ مُسْتَقْبِلَ‌ الْقِبْلَةِ وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنْ بَالَ حِذَاءَ الْقِبْلَةِ ثُمَّ ذَكَرَ فَانْحَرَفَ عَنْهَا إِجْلَالًا لِلْقِبْلَةِ وَ تَعْظِيماً لَهَا لَمْ يَقُمْ مِنْ مَقْعَدِهِ ذَلِكَ حَتَّى يُغْفَرَ لَه [7] و اینکه در منزل امام رو به قبله بوده شاید بخاطر تقیه یا خرید خانه بوده که احتمالات در وسائل الشیعه گفته شده .

استاد: تنها چیزی که دال بر حرمت است اجماع و شهرت است و الا روایت معتبری نمی باشد.