موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /مستحبات وضو - مضمضه و استنشاق کردن - روایات در این زمینه - نظر استاد
در مسئله قبل مطرح شد که قبل از وضو دست‌ها را یک‌بار در حدث خواب و بول بشویید و دوبار در حدث غائط بشویید، فقها از اطلاق امر در خبر عبدالکریم بن عتبة الهاشمی استفاده کرده‌اند به اینکه حکم بول و نوم یکی است و این روایت دلالت بر تساوی حکم این دو حدث دارد و عبارتی در آخر حدیث دارد قَالَ لَا لِأَنَّهُ لَا يَدْرِي حَيْثُ بَاتَتْ يَدُهُ فَلْيَغْسِلْهَا[1] و روایات دیگری هم رسیده که این عبارت دارد که : لَا لِأَنَّهُ لَا يَدْرِي أَيْنَ كَانَتْ يَدُهُ فَلْيَغْسِلْهَا[2] از امام علیه‌السلام سؤال شد کسی که از خواب بیدار شده و دستشویی نکرده است آیا می‌تواند قبل از شستن دست‌ها وارد وضو شود؟ امام فرمودند خیر چون ایشان نمی‌داند در عالم خواب دستش به کجا رسیده است لذا امر به شستن دست قبل از وضو فرمودند، مرحوم شیخ طوسی این امر فلیغسل را حمل بر استحباب کردند نه وجوب و حق با مرحوم شیخ است و این استدلال قابل خدشه نیست چون این امر اطلاق دارد و هم شامل بول و نوم می‌شود.
مورد پنجم از مستحبات وضو : مضمضه و استنشاق. فروعی در اینجا مطرح است :
فرع اول : درباره مضمضه و استنشاق دو نظریه است، از میان عامه مثل اسحاق و احمد قائل به وجوب هستند و استدلال به خبر عایشه می‌کنند که عایشه گفت که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود مضمضه و استنشاق جزء وضو است و باید انجام شود لابد منه[3] . از میان امامیه نقل‌شده که ابن عقیل عمّانی هم ادعا کرده که ائمه علیهم‌السلام و اصحاب پیامبر این دو را مستحب و واجب نمی‌دانند در مقابل به‌طور اتفاق این دو را از مستحبات وضو شمرده‌اند و دلیل آن‌ها اجماع و سنتی است که نزدیک به تواتر است و اخبار مستفیضه‌ای در این بحث است که نیاز به تفسیر و تأویل است :
دسته اول : روایاتی که با عبارت سَنِّ و سُنِّ آمده که یعنی مضمضه و استنشاق مستحب است مثل موثقه عبدالله بن سنان ، متن روایت : محمد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد، عن القاسم بن عروة، عن عبدالله بن سنان، عن أبي عبدالله عليه السلام قَالَ: الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ مِمَّا سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ . موثقه سماعه، متن روایت : وعنه، عن عثمان بن عيسى، عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْهُمَا قَالَ هُمَا مِنَ السُّنَّةِ فَإِنْ نَسِيتَهُمَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْكَ إِعَادَةٌ.[4]
این دو روایت معارض دارد و آن صحیحه زراره است، متن روایت : وبإسناده عن محمد بن علي بن محبوب، عن العباس بن معروف، عن القاسم بن عروة، عن ابن بكير، عن زرارة، عن أبي جعفر عليه السلام قَالَ: لَيْسَ الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ فَرِيضَةً وَ لَا سُنَّةً إِنَّمَا عَلَيْكَ أَنْ تَغْسِلَ مَا ظَهَرَ[5] اتفاقاً در همان باب هم خبر حَکَم به حکیم آمده است ، متن روایت : محمد بن يعقوب، عن الحسين بن محمد، عن معلى بن محمد، عن الوشا، عن حماد بن عثمان، عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَضْمَضَةِ وَ الِاسْتِنْشَاقِ أَ مِنَ الْوُضُوءِ هِيَ قَالَ لَا.[6]
مرحوم شیخ طوسی در حل این تعارض فرمودند که منظور امام از لا سُنة این است که لیسا من السنة التی لا یجوز ترکها که این دو مورد جزء سنتی نیست که ترکش جایز نباشد، مرحوم شیخ حر عاملی فرمودند مراد از سنة آن چیزی است که وجوبش معلوم است و امام علیه‌السلام می‌خواهند بفرمایند این واجب است چون در احادیث زیادی دیده‌ایم که سنة به معلوم الوجوب می‌گویند.
نظر استاد : اما روایت حکم بن حکیم سند آن ضعیف است و آنجایی که دارد «لیس هما من الوضوء» در روایت ابی بصیر دو معنا دارد یکی: اینکه این دو از واجبات وضو نیستند و دوم: که این‌ها از اجزای وضو نیستند بلکه از مقدمات وضو هستند و مقدمات وضو داخل در وضو نیست. اما قول امام علیه‌السلام از «من الجوف» این است که از آیه شریفه وضو ﴿فاغسلوا وجوهکم...﴾ دانسته می‌شود که مأمور به ظاهر اعضای وضو است نه باطن اعضای وضو.
مرحوم شیخ بهایی در حبل المتین توجیهی دارند که امام اشاره به غسل میت دارند که میّت را غسل بدهید و دیگر میت مضمضه و استنشاق نمی‌خواهد ولی این بعید است چون این دو روایت در باب غسل نیستند.
اما دسته دوم : روایاتی که اشاره به فواید دنیوی و اخروی مضمضه دارد اما آثار دنیوی فرمودند دهان و بینی را پاک می‌کند و دیگر باعث آمدن عطسه می‌شود که زوائدی که در سر است تخلیه می‌شود، اما فواید اخروی باعث فراری شدن شیطان و غفران و رحمت برای شماست.[7]
دسته سوم : روایاتی که اگر فراموش کردید این دو تا را اعاده لازم نیست.
دسته چهارم : روایاتی که بر فضیلت این عمل واردشده است علی ابن جعفر عن اخیه سؤال کرد حضرت فرمودند فلیس بواجب و اگر این دو را ترک کند، نمازی برابری با این دو تا نمی‌کند[8] .
فرع دوم : هر یک از این دو را مستحب است سه بار انجام شود و این از نامه امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام به محمد بن ابی بکر فهمیده می‌شود که با تأنی وضو بگیرد چون این وضو است که نماز را تام می‌کند و سه بار مضمضه و استنشاق بکن.
فرع سوم : می‌تواند بجای اینکه سه بار آب بردارد و این دو را انجام دهد؛ یک کف آب بردارد و سه بار انجام دهد. مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید دلیلی پیدا نکردم اما از اطلاق روایات می‌شود استفاده کرد.
