موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /مستحبات وضو - گفتن بسم‌الله - زمان گفتن اسم خدا - فراموش کردن بسم‌الله - اقوال - ادامه موارد استحباب

مستحب ششم از مستحبات وضو: ذکر نام خدا است، دراین‌باره به سه امر پرداخته می‌شود :

امر اول : وقت تسمیه چه وقتی است؟ از ظاهر فتاوی و نصوص به دست می‌آید هنگامی‌که دست را درون آب قرار می‌دهد یا آب را بر روی اعضای وضو می‌ریزد آن موقع بگوید بسم‌الله ، مرحوم شیخ یوسف بحرانی[1] می‌گوید که شروع نام خدا از همان استنجاء است و بعد این گفتن را امتداد بدهد و رها نکند و به سمت وضوخانه برود و تا آنجا ادامه بدهد. مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید این نظریه بعید است چون این مال استنجاء است، مضافاً که روایات برخلاف آن است که در روایت است که صحیحه زرارة عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: إِذَا وَضَعْتَ‌ يَدَكَ‌ فِي الْمَاءِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ[2] . یا در حدیث اربعمأة دارد لَا يَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ حَتَّى يُسَمِّيَ يَقُولُ قَبْلَ أَنْ يَمَسَّ الْمَاءَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِين‌[3]

امر دوم : اقل و کمترین ذکر خدا بسم‌الله است چون روایات مطلق است اینکه می‌فرماید فقل بسم‌الله این مطلق است.

سؤال : آیا اگر بجای بسم‌الله، فقط الله یا یکی از نام‌های خدا هم برده شود کفایت می‌کند یا نه؟ خیر چون آنچه تبادر به ذهن می‌کند از فقل بسم‌الله مجرد نام خدا نیست فقط یکی از نام‌های خدا استثناء شده که کفایت می‌کند چون روایت خاص داریم و آن کلمه الله است مثلاً بگوید یا الله که روایت از امام صادق علیه‌السلام است: أنّه قال: مَنْ‌ ذَكَرَ اسْمَ‌ اللَّهِ عَلَى وُضُوئِهِ فَكَأَنَّمَا اغْتَسَلَ.[4]

نظر استاد : ظاهر اخبار و فتاوی گفته‌اند بسم‌الله نه الله و در این روایت که اسم الله را کافی دانسته‌اند معلوم می‌شود که ذکر الله مستحب است و گفتن بسم‌الله مستحب بر مستحب است تا جمع بین روایت شود.

امر سوم : اگر کسی یادش رفت بسم‌الله بگوید و دراثنای وضو یادش آمد آیا اعاده آن مستحب است یا نه؟ دو قول است :

قول اول : مرحوم شیخ یوسف بحرانی[5] این قول را به علمای شیعه نسبت می‌دهد که مستحب است تدارک کند خواه فراموش کرده باشد یا عمداً نگفته باشد و دلیل آن حدیث لا یترک المیسور است مضافاً که اعاده بسم‌الله در وسط وضو نزدیک‌ترین کاری است که به شروع وضو خواهد بود مثل‌اینکه اول غذا بسم‌الله نگفت.

قول دوم : و هو الاقوی که مستحب نیست به دلیل اینکه پیامبر فرمودند: كل أمر ذي‌ بال‌ لم‌ يذكر فيه اسم الله، فهو أبتر.[6] که با بسم‌الله شروع نشود آن کار ابتر است و این نشان می‌دهد که اول کار بسم‌الله گفته شود.

مستحب هفتم : هنگام برداشتن یک مشت آب برای وضو از دست راست شروع کند بسیاری از فقها این را دارند حتی مثل شهید در ذکری نسبت به اصحاب دادند و روایاتی بیانیه -روایاتی که کیفیت وضوی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را بیان کرده است- هم بر این استحباب دلالت دارد پیامبر وقتی به معراج رفتند دیدند آبی از سمت راست ساق عرش جدا می‌شود پیامبر با دست راست آن آب را گرفتند آنجا جبرییل گفت که خدا واجب کرده وضو از دست راست باشد. متن روایت: صحیحة عمر ابن أذینه عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَالَ: لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيَّ يَا مُحَمَّدُ ادْنُ مِنْ صَادٍ- فَاغْسِلْ مَسَاجِدَكَ وَ طَهِّرْهَا وَ صَلِّ لِرَبِّكَ- فَدَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) مِنْ صَادٍ- وَ هُوَ مَاءٌ يَسِيلُ مِنْ‌ سَاقِ‌ الْعَرْشِ‌ الْأَيْمَنِ- فَتَلَقَّى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) الْمَاءَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى- فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ صَارَ الْوُضُوءُ بِالْيَمِين‌.[7] پس طبق این استحباب موقع شستن دست چپ آب را از دست راست بردارد و بریزد در دست چپ بعد به دست راست بریزد.

این حدیث و امثال این احادیث معارض دارد و آن صحیحه زراره و ابن بکیر است که با دست چپ آب برمی‌دارد و دست راست را وضو می‌دهد، متن روایت : وعن المفيد، عن أحمد بن محمد، عن أبيه، عن سعد بن عبد الله، عن أحمد بن محمد، عن عثمان بن عيسى، عن ابن أذينة، عن بكير وزرارة ابني أعين أنهما سألا أبا جعفر عليه السلام عن وضوء رسول الله صلى الله عليه وآله فدعا بطست أو بتور فيه ماء فغسل كفيه، ثم غمس كفه اليمنى في التور فغسل وجهه بها واستعان بيده اليسرى بكفه على غسل وجهه، ثُمَ‌ غَمَسَ‌ كَفَّهُ‌ الْيُمْنَى فِي الْمَاءِ فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ- فَغَسَلَ يَدَهُ الْيُمْنَى مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْأَصَابِع‌ الحدیث.[8] حتی برخی از روایات صریح است که آب را با دست راست می‌ریزد در دست چپ بعد با آن دست چپ دست راست را می‌شوید.

راه‌حل‌های تعارض فوق :

اول : حمل بر تخییر شود فقها می‌فرمایند که این وجه درست نیست چون اتفاق فقها این است که با دست راست آب را بردارد.

دوم : اگر کسی بخواهد با دست چپ آب بردارد برای غیر شستن سمت راست مستحب است این کار را انجام دهد اما اگر بخواهد سمت راست را وضو بدهد این کار را نکند بلکه با کف راست آب بردارد و در دست چپ آب بردارد و بریزد به دست راست و این وجه قابل‌قبول نیست و مطابق با اخبار بیانیه نیست که اخبار بیانیه برای کیفیت وضو آمده نه غیر وضو.

سوم : روایات معارض حد واجب را بیان می‌کند نه حد مستحب یعنی روایات درصدد این است که متوضی بداند واجب است ابتدا دست راست را وضو بدهد بعد دست چپ نه اینکه مستحب است اول دست راست و ... چون در روایت دارد که به خاطر اینکه پیامبر آب را با دست راست گرفتند اول دست راست باید شسته شود.

نظر استاد : اصلاً معارضی وجود ندارد چه آب را از دست راست به دست چپ بدهد و یا از دست چپ بگیرد حد واجب انجام‌شده است لذا هر یک از این دو صورت مساوی است و قطعاً برای بیان حد واجب، این روایات صادرشده است و استحباب را از فتاوای مشهور به‌عنوان اخبار من بلغ به دست می‌آوریم.