موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /مستحبات وضو - حکم دفعه دوم شستن اعضای وضو - اقوال - نظر استاد - طایفه‌های روایات شستن اعضای وضو - نظر استاد در تعارض بین روایات

مستحب هشتم از مستحبات وضو: قرائت دعاهایی که از ائمه علیهم‌السلام درباره مضمضه و استنشاق و شستن اعضای وضو واردشده است.

مستحب نهم (دو بار شستن صورت و دست‌ها): شستن بار اول واجب است و عمده بار دوم است هم اجماع و هم شهرت عظیمه بر استحباب است مرحوم شیخ طوسی در استبصار[1] ادعای نفی خلاف بین مسلمین کردند. مهم روایات است که روایات متعارض‌اند برخی از روایات قائل به دو بار شستن شدند "مثنی مثنی"، برخی از روایات اشاره به وحدت کردند "مرة مرة"، حتی تأکید کردند که اگر دو بار بشوید وضوی او ثوابی ندارد و اگر بار سوم بشوید بدعت است، فقها بین این اخبار جمع کردند که آن روایت مرة و واحدة اشاره به مقدار واجب دارد و آن روایت مثنی مثنی و مرتین مرتین اشاره به سنت و مستحب دارد. مثل مرحوم حکیم می‌فرمایند که روایات تثنیه -دو بار شستن- اشاره به مشروعیت دارد که شستن بار دوم مشروع است و بدعت نیست یعنی ترک آن افضل است مثل روزه در اوقات مکروه که در اوقات مکروه روزه مشروعیت دارد شواهدی را ذکر کرده است مثلاً در امالی[2] مرحوم صدوق هست که ایشان در تفسیر مرتین فرمودند که فهو جایز یعنی دو بار شستن مشروعیت دارد یا روایت بزنطی که فرمودند فضیلت در یک‌بار شستن است معلوم است که افضل در ترک دو بار است و متن روایت ابی یعفور و روایت کافی را مطابق کلام خودش دانست.

نظر استاد: بار اول واجب و بار دوم شستن مستحب است و دلیل همان روایات صحاح است که فرموده مثنی مثنی و مرتین مرتین و کلمه مثنی یعنی دو بار بشویید بدون فاصله اما مرحوم صدوق فرمودند این مثنی مثنی اشاره به وضوی تجدیدی دارد و این حرف درستی نیست چون وضوی تجدیدی درجایی است که فاصله بین دو وضو بیفتد، اما روایات مقابل برخی ضعیف و برخی قابل تأویل و حمل هستند لذا غیرقابل‌اعتماد است.

تحقیق در مسئله: طایفه‌های روایات شستن اعضای وضو:

طایفه اول: روایات بیانیه است -که ائمه علیهم‌السلام کیفیت وضوی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را بیان فرموده‌اند- و این روایات تقابلی با روایات صحاح ندارد چون در این روایات بیانیه از تعداد دفعات شستن صورت و دست حرفی زده نشده است و بحث ما در شستن دست و صورت است.

طایفه دوم: روایتی که به‌صورت مرة مرة واردشده که یقیناً از این روایات نمی‌توان استحباب شستن دفعه دوم را به دست آورد چون در متن روایت آمده که امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر خودشان ملتزم کردند که یک‌بار اعضای وضو بیشتر شسته نشود یعنی حتماً مرتبه دوم ترک شود.

إن قلت: ما که نگفتیم شستن مرتبه دوم واجب است تا مخالفت امیرالمؤمنین علیه‌السلام لازم اید بلکه گفتیم مستحب است. قلت: ائمه علیهم‌السلام به‌تمام‌معنا در اتیان افضل مُجِد هستند و همچنین ائمه علیهم‌السلام به خاطر عصمت خودشان در ترک مکروهات جدیت داشتند لذا این روایات قابل خدشه نیستند، صحاح گفته مرة مرة، درعین‌حال لکن الصحیح که روایت مرة دو جهت دارد:

جهت اول: قابل تأویل و حمل است و چیزی که قابل‌حمل است توان معارضه با صحیح را ندارد و مرة را حمل بر واجب می‌کنیم که غسله اول واجب است.

جهت دوم: این حدیث ناظر به عما عامه است که منکر یک‌بارند و سه بار را تأکید می‌کنند و شاهد ما بر این مطلب بیان مرحوم کلینی در جمع بین روایات است که ایشان در کافی[3] می‌فرمایند که کلمه مرة و مرتین اشاره به احتیاط و تأکید است که دو بار شستن به این است که احتیاط کنید که شستن کامل انجام شود اما سه بار شستن بدعت است و حرام است مثل‌اینکه نماز چهار رکعت، پنج رکعت خوانده شود لذا با توجه که این روایت قابل‌حمل و تأویل است ولو اینکه تعداد آن زیاد باشد مقاومت با صحاح که قابل‌حمل نیستند را ندارد.

طایفه سوم: برخی از روایات صحاح کلمه وتر آمده است و آن‌چنان تأکید می‌کند که ان الله وتر ( خدا یکی است ) و یحب الوتر متن روایت:.وبإسناده عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن حماد بن عيسى، عن زرارة قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام)‌ إِنَّ اللَّهَ وَتْرٌ يُحِبُ‌ الْوَتْرَ فَقَدْ يُجْزِيكَ مِنَ الْوُضُوءِ ثَلَاثُ غُرُفَاتٍ وَاحِدَةٌ لِلْوَجْهِ وَ اثْنَتَانِ لِلذِّرَاعَيْن[4] .‌ این روایت با صحاح در تعارض است.

نظر استاد: تعارضی نیست چون این روایت اشاره به مقام امتثال است و در مقام تشریع حکم نیست و مقام امتثال هم مقام إجزاء است لذا امام علیه‌السلام درصدد این هستند که اگر کسی یک‌بار بشوید کافی است و به قرینه کلمه «فقد یجزئک» که اشاره دارد که مقام امتثال است و یک‌بار کافی است اما کلمه «ثلاث غرفات» اشاره به نفی بأس است یعنی لا بأس که برای هر طرفی یک‌مشت آب‌بردارید نه اینکه مزیتی دارد.