موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /مکروهات وضو - کمک کردن در وضو - روایات - اشکالات به روایات - نظر استاد

فصل: فی المکروهات الوضوء: اولین مکروه: کمک کردن در مقدمات وضو است مقدمات دو قسم است:

اول مقدمات بعید: برخی بعید است یعنی با وضو فاصله دارد مثل کشیدن آب وضو از چاه یا آوردن ظرف آب برای وضو که اشکالی ندارد و ثواب هم دارد.

دوم مقدمات قریب: مثلاً ظرف را بلند کند و درون دست متوضی بریزد که این کراهت دارد. حال اگر خود او کسی را وضو بدهد مثلاً صورت او را دست بکشد این جایز نیست، روایاتی آمده بر کراهت استعانتِ به غیر در وضو که همه این روایات ضعیف السند هستند لذا مثل صاحب مدارک توقف کردند و فتوا ندادند، حال بررسی این روایات:

روایت اول: محمد بن يعقوب، عن علي بن محمد بن عبد الله، عن إبراهيم بن إسحاق الأحمر عن حَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا (علیه السلام) وَ بَيْنَ يَدَيْهِ إِبْرِيقٌ‌ يُرِيدُ أَنْ يَتَهَيَّأَ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ فَدَنَوْتُ مِنْهُ لِأَصُبَّ عَلَيْهِ فَأَبَى ذَلِكَ وَ قَالَ مَهْ يَا حَسَنُ فَقُلْتُ لَهُ لِمَ تَنْهَانِي أَنْ أَصُبَّ عَلَى يَدِكَ تَكْرَهُ أَنْ أُوجَرَ قَالَ تُؤْجَرُ أَنْتَ وَ أُوزَرُ أَنَا ( جمله استفهامیه و الواو حالیّه و الإستفهام إمّا تدل علی التوبیخ فمعناه أنت الجاهل علی فعل یثاب أن یراه حسنا أو علی الإنکار، فمعناه الکراهة و قال الشیخ البهایی(رحمة الله علیه)إستدل العلامة فی المنتهی و غیره بهذه الروایة علی الکراهة الإستعانة) فَقُلْتُ لَهُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ‌ فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً وَ هَا أَنَا ذَا أَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ هِيَ الْعِبَادَةُ فَأَكْرَهُ أَنْ يَشْرَكَنِي فِيهَا أَحَدٌ[1] . بر امام رضا علیه السلام وارد شدم مقابل ایشان مشکی بود که خواستند از این مشک وضو برای نماز بگیرند و نزدیک شدم و مشک را بلند کردم که آب بریزم، حضرت نگذاشتند و فرمودند این کار را نکن به حضرت گفتم به چه خاطر من را نهی می کنید کراهت دارید که از شما مزد یا پاداش بگیرم؟ حضرت فرمودند: آیا تو مزد می خواهی در حالی که من را گرفتار وِزر می کنی؟ درباره عبارت «توجر انت و اوزر أنا» که استفهامیه است یعنی «هل توجر» و «واو» در «و اوزر» حالیه است که درباره این استفهام دو احتمال است:

احتمال اول: که او را حضرت توبیخ کنند که مگر هر عمل خوب و نیکی ثواب دارد.

احتمال دوم: این استفهام انکاری باشد یعنی چنین کاری مکروه است و ثواب ندارد، مرحوم شیخ بهایی می فرماید که علامه در کتاب منتهی و غیر آن به این روایت بر کراهت بر کمک گرفتن بر وضو استدلال کرد.

ادامه ترجمه روایت: گفتم که چگونه این آب ریختن به دستان مبارک را چطوری وزر می دانید؟ امام فرمودند: آیا نشنیدی آیه قرآن که آن کسی که می خواهد به دیدار خدا برود عمل صالح انجام دهد و در عبادت خدا کسی را شریک قرار ندهد و من وضو می گیرم و احدی را شریک نمی گیرم و به این آیه عمل می کنم، از این روایت استفاده می شود که اولا: در وضو نباید شریک کرفت و ثانیاً: نماز بدون وضو تحقق پیدا نمی کند گویا وضو به منزله جزء نماز است، مرجع ضمیر «هی العبادة» یعنی آن صلاة و فیها هم صلاة است.

اشکالات استاد به این روایت:

اولاً: سند آن ضعیف است که در سند علی بن محمد بن عبد الله قمی و ابراهیم ابن عبدالله و حسن بن علی بن زیاد بجلی کوفی است که هیچکدام توثیق ندارند.

ثانیاً: اشکال دلالی: مراد حدیث آب ریختن بر اعضای وضو نیست بلکه وضو دادن و کمک کردن به امام علیه السلام است یعنی می خواست آب را بر نفس عضو وضو بریزد و این جایز نیست به دو قرینه:

قرینه اول: در بیان امام هست که «علی یدیک» که "فی" ندارد که اگر "فی" بود یعنی به کف دست می خواست بریزد اما در «علی» یعنی از بالای مرفق آب بریزد و بحث ما این است که آب را در کف دست بریزد.

قرینه دوم: کلمه «اوزرء أنا» که من را داخل در یک وزری می کنید و کراهت که وزر نیست، وزر یعنی گناه و معصیت و حرام است و اشاره به متولی شدن آن آقا به امام است در وضو دادن که این تولیت حرام است.

روایت دوم: مرسله صدوق، متن روایت: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا تَوَضَّأَ لَمْ يَدَعْ أَحَداً يَصُبُ‌ عَلَيْهِ‌ الْمَاءَ فَقِيلَ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لِمَ لَا تَدَعُهُمْ يَصُبُّونَ عَلَيْكَ الْمَاءَ فَقَالَ لَا أُحِبُّ أَنْ أُشْرِكَ فِي صَلَاتِي أَحَداً وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‌ فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً[2] . این روایت در علل الشرایع و تهذیب شیخ مسند است و برخی از اسناد ضعیف و برخی توثیق ندارد.

روایت سوم: وفي (الخصال) عن أبيه، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن النوفلي، عن السكوني، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم)‌ خَصْلَتَانِ لَا أُحِبُّ أَنْ يُشَارِكَنِي فِيهِمَا أَحَدٌ وُضُوئِي فَإِنَّهُ مِنْ صَلَاتِي وَ صَدَقَتِي فَإِنَّهَا مِنْ يَدِي إِلَى يَدِ السَّائِلِ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ الرَّحْمَنِ.[3] اشکال این روایت: سند آن ضعیف است که نوفلی را برخی نوشته اند ملعون است، بله یک روایتی هست در ضمن احادیث کیفیت وضو نقل شده است از ابی عبیده که ایشان بر دست امام باقر علیه السلام آب می ریخت و امام به صورت خودشان می ریختند و تا آخر وضو. متن روایت: محمد بن الحسن بإسناده، عن الحسين بن سعيد، عن صفوان، وفضالة بن أيوب، عن فضيل بن عثمان، عن أبي عبيدة الحذاء قال: وَضَّأْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) بِجَمْعٍ- وَ قَدْ بَالَ فَنَاوَلْتُهُ مَاءً فَاسْتَنْجَى ثُمَّ صَبَبْتُ عَلَيْهِ كَفّاً- فَغَسَلَ‌ بِهِ‌ وَجْهَهُ‌ وَ كَفّاً غَسَلَ بِهِ ذِرَاعَهُ الْأَيْمَنَ- وَ كَفّاً غَسَلَ بِهِ ذِرَاعَهُ الْأَيْسَر»[4] این روایت عمل امام است و نمی شود رد کرد اما در تفسیر این روایت سه احتمال است:

احتمال اول: شاید در این آب ریختن ضروتی بوده است مثلاً آن ظرف را اگر آن آقا بر نمی داشت می ریخت.

احتمال دوم: تقیه است.

احتمال سوم: که آب ریختن به کف دست جایز است و چون سه احتمال شد حکم به اجمال می شود و نمی شود تمسک کرد.

یمکن أن یقال: سند روایات گرچه ضعیف است اما کراهت کمک کردن به وضوی دیگران بین فقها معروف است لذا این معروفیت باعث می شود ضعف سند جبران شود در صورتی که قائل به قاعده تسامح در ادله سنن باشیم.

قلت از جانب استاد: تسامح ادله سنن در جایی است که یک حکم شرعی باشد اما جایی که حکم شرعی نباشد این قاعده جاری نمی شود در اینجا فرض این است که دلالت روایات در باره کراهت قاصر است لذا ما با وجود قصور دلالت از این روایت حکم کراهت بدست نمی آوریم بله اگر از این روایات حکم کراهت بدست می آمد ضعف سند حل بود از باب قاعده تسامح در ادله سنن و نیازی به توقف نیست چنانچه صاحب مدارک توقف کرد و به نظر ما هم سند روایات ضعیف و هم دلالت آنها قاصر است و هیچ دلیلی بر کراهت نداریم و حکم به جواز می دهیم.