موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /فصل فی افعال الوضوء - وجوب شستن صورت از بالا به پایین - ادله - اشکال استاد - قائلین به شستن از پایین به بالا - دلیل - اشکال و نظر استاد

دلیل دوم: روایات بیانیه است که وضوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بیان می‌کنند صحیحه زرارة ابن اعین، متن روایت: وعنه، عن ابن أبي عمير، وفضالة، عن جميل بن دراج، عن زرارة بن أعين قال: حكى لنا أبو جعفر عليه السلام وضوء رسول الله صلى الله عليه وآله فدعا بقدح من ماء فأدخل يده اليمنى فأخذ كفا من ماء فأسدلها على وجهه من أعلى الوجه ثم مسح بيده الجانبين جميعا، ثم أعاد اليسرى في الاناء فأسْدَلها على اليمنى، ثم مسح جوانبها ثم أعاد اليمنى في الاناء، ثم صبها على اليسرى فصنع بها كما صنع باليمنى، ثم مسح ببقية ما بقي في يديه رأسه ورجليه ولم يعدهما في الاناء[1]

کلمه «اسدل» در روایت یعنی آب را از بالا جاری ساخت و به معنای ریختن است هم مرحوم مجلسی در مرآة العقول[2] و هم آقای خویی در تنقیح می‌فرمایند که منظور امام علیه‌السلام این است که هم‌زمان با دو دستان خودشان دو طرف صورت را کشیدند و شاهد آن این است که در برخی اخبار است که «انه کان صلی الله علیه و آله و سلم یستعین بیده الیسری فی الوضوء» که پیامبر از دست چپ در وضو کمک می‌گرفتند. این صححیه به قول مرحوم خویی ره مثل بیان صریح بر وجوب شستن صورت از بالا به پایین است و عدم جواز برعکس است و این حدیث ازنظر سند مشکلی ندارد.

اشکال در دلالت حدیث: مثل مرحوم شیخ یوسف بحرانی در حدائق شش اشکال کرده است و مرحوم آقای خویی[3] به‌تبع آقای حکیم[4] و هر دو به‌تبع از صاحب مدارک بیان کرده‌اند که این عمل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دلالت بر وجوب ندارد بلکه دلالت بر رجحان و استحباب دارد یعنی شستن از بالا به سمت پایین مستحب است مؤید این احتمال این است که در ادامه روایات به خصوصیات مستحبی اشاره می‌شود که نشان می‌دهد این هم مستحب است.

اما منشأ و ریشه فکری فقها: آیه ﴿فاغسلوا وجوهکم﴾ مطلق است و نفرمود از بالا به پایین و پیامبر هم به این آیه عمل کردند و یقیناً مطلق، خصوصیاتی و افرادی دارد که یکی از آن‌ها بالا به پایین و دیگری برعکس و پیامبر به یکی از این دو فرد عمل کردند و وجوب را نمی‌رساند.

اشکال استاد: با توجه به اینکه در بلاد مسلمین بیشترین جمعیت را اهل سنت تشکیل می‌دادند نقل وضوی پیامبر درواقع طعنه به اهل سنت است و یقیناً طعنه می‌زند به آن‌هایی که قائل به وضو از پایین به بالا هستند و شاهد آن در کیفیت وضوی علی ابن یقطین از طرف امام علیه‌السلام است که این وضوی او بر طبق اهل سنت باعث شد جان او حفظ شود[5] و این روایت شاهد است که اهل‌بیت علیهم‌السلام اگر آن اخبار بیانیه را نقل کردند اراده وجوب کرده‌اند نه استحباب مضافاً اینکه مرحوم علامه در منتهی المطلب[6] و شهید در ذکری[7] ذیل حدیث را آوردند که این وضو (از بالا به پایین) همان است که خدا قبول می‌کند، إنّ هذا وضوء لا یقبل الله الا به. برخی گفته‌اند هذا اشاره به ماهیت وضو است نه اشاره به وضوی شخص پیامبر یعنی ماهیت وضو عبادتی است که فقط خدا قبول می‌کند.

اشکال استاد: هذا مشارالیه حسی می‌خواهد چون هذا اشاره حسی است و ماهیت در ظرف ذهن است و محسوس نیست و یقیناً هذا اشاره به وضوی پیامبر دارد.

در مقابل فتوای مشهور عده‌ای از فقهای شیعه قائل به جواز از پایین به بالا شده‌اند مثل ابن ادریس[8] و سید مرتضی[9] و اگر پیامبر از بالا به پایین شستند حمل بر استحباب است و دلیل آن‌ها عموم بیان امام صادق علیه‌السلام است که «لا بأس بمسح الوضو مقبلا و مدبرا» و لابد این مسح را به معنای غَسل گرفته اند.

اشکال استاد: مسح به معنای غَسل نیست و اگر استعمال شود هم این استعمال مجازی است و استعمال مجازی نیاز به قرینه است و قرینه‌ای هم نداریم مضافاً اینکه اگر شستن از بالا به پایین مستحب باشد نیازی به اخبار بیانیه نیست و می‌توان به اطلاق آیه ﴿فاغسلوا وجوهکم﴾ عمل کرد و اینکه اصحاب به اطلاق آیه اکتفا نکردند و اخبار بیانیه را نقل کردند نشان می‌دهد شستن از بالا واجب است و حتی اگر هم از پایین به بالا شسته شود و شک شود که آیا امتثال حاصل‌شده است یا نه؟ اصالة الاشتغال باقی است و امتثال انجام‌نشده است.[10]

فتحصل: وجوب شستن از بالا به پایین قابل انکار نیست و اخبار بیانیه هم دلالت دارد و مضافاً بر آن سیره متشرعه وجود دارد.