موضوع: (فصل فی افعال الوضوء - صور شستن صورت از بالا به پایین - بررسی صور و صحیح بودن آنها - آیا از پایین به بالا شستن صورت جایز است؟ - اقوال)

بحث در این بود که صورت را در وضو واجب است از بالا به سمت پایین شروع کند و عکس آن جایز نیست درباره وجوب ابتدا از بالا چهار صورت وجود داشت:

صورت اول: مقداری از بالای صورت را در ابتدا شروع کند اما بقیه صورت را می‌تواند برعکس انجام بدهد مثلاً پیشانی را از بالا شروع کند اما گونه‌ها را برعکس شروع کند و نیازی به ترتیب نیست.

صورت دوم: ترتیب را رعایت کند و از بالا به صورت را در بقیه انجام دهد اینجا:

تارة ترتیب به نحو مُسامِت و اخری که صورت سوم است که نیازی به مسامت نیست منظور از مسامت شستن طولی صورت و منظور از عدم مسامت شستن عرضی صورت است اگر مسامت لازم نباشد معنایش این است که ابتدا می‌تواند اطراف ابرو را بشوید بعد ابرو را بشوید یا می‌تواند ناصیه را بشوید بعد پیشانی را بشوید اما اگر مسامت شرط باشد معنایش این است که به ترتیب بشوید یعنی ابرو بعد اطراف ابرو بعد چشم و بعد پایین و جایی را نمی‌تواند خالی بگذارد.

صورت چهارم: از بالا به پایین طوری بشوید که عرفا بگویند ایشان از بالا شسته و جایی از اعضای صورت را کنار نگذاشته باشد.[1]

حال اینکه می‌گویند از بالا باید شست کدام‌یک از این صور فوق است؟

اما صورت اول مخالف با اخبار بیانیه مثل صحیحه زراره و هم مخالف با متفاهم عرفی است چون در صحیحه زراره کلمه مِن آمده که ابتداء من الأعلی الی الذقن یعنی حق ندارد فقط از بالا تا بالای ابرو را رعایت کند و بقیه را رعایت نکند و همه را باید مراعات کند که صدق اعلی بکند و اگر اندکی از اجزای صورت منکوس شسته شود من و الی صدق نمی‌کند و این متفاهم عرفی است.

اما صورت دوم به نحو غیر مسامت را مرحوم شهید ثانی در شرح الرساله این نظریه را قبول کردند که خطوط عرضیه را بشوید بعد خطوط طولی را بشوید و اعلی هم صدق می‌کند اما به نظر ما خلاف صحیحه است چون وضوی پیامبر اکرم را حکایت کردند که پیامبر یک مشت آب گرفتند و از بالای رستنگاه جاری کردند و مرور دادند از بالا به سمت چانه[2] و این دلالت نمی‌کند که اول عرض شسته شود بعد طول ضمن اینکه این طریق موجب عسر و حرج است.

اما صورت سوم منظور از وجوب شستن اعلی خطوط طولی است یعنی جایز نیست در خطوط طولی شارب را بشوید و بعد بینی را بشوید و باید مراعات کند به‌طوری‌که در جزء جزء صورت صدق بالا کند لذا طبق این نظریه اگر از بالا شستن آغاز شد و متوجه شد که گوشه‌ای از صورت آب به آن نرسیده است باید از بالا دست کشید اما به نظر ما این صورت مخالف با روایت ابی جریر رُقاشی است که از قرب الاسناد روایت شده است که دارد «لا تعمق فی الوضو و لا تلطم وجهک بالماء لطما» یعنی لازم نیست صورت و دست شما پر از آب شود «ولکن اغسله من اعلی وجهک الی اسفله بالماء مسحا» صورت را از بالا به سمت پایین شسته شود آنهم با مسح کردن و این می‌فهماند که طولی باشد و فقط گفته‌اند که ابی جریر مهمل است و عده‌ای دفاع کردند که قرب الاسناد از مجهول نقل نمی‌کند و دیگر که مشهور فقها به این روایت عمل کرده‌اند که جابر ضعف سند می‌شود.

اما صورت چهارم که از بالا به سمت پایین شروع می‌کند به‌طوری‌که عرفا بگویند صورت را از بالا به سمت پایین شسته است و اولین بار خود شهید ثانی نقل کرد و بعد صاحب جواهر و بعد در عروه ذکر شد و در عروه همین وجه آمده است و صورت اول را کسی قبول ندارد و محشین آن سه صورت را بحث کرده‌اند.

سؤال: آیا برعکس شستن اعضای وضو جایز است؟ دو قول است، قول اول از سید مرتضی ره که جایز است در معتبر[3] و الانتصار[4] ص ۱۶ و کتاب المسائل الموصیلیه ج ۱ ص ۲۱۳ حتی ابن ادریس در سرائر[5] دارد یُستحب و ابن السعید هم در الجامع للشرایع ج ۲ ص ۶۱۸ که یستحب یعنی از بالا به پایین شستن مستحب است و واجب نیست و برعکس آن اشکالی ندارد و دو دلیل دارند:

دلیل اول: عام بودن اغسله است که شستن صورت چه از بالا و چه پایین باشد.

دلیل دوم: حدیث صحیحه حماد بن عثمان از امام صادق علیه‌السلام که لا بأس بمسح الوضو مُقبلا و مدبرا و این حدیث مخصص اخبار بیانیه است.

اشکال مرحوم صاحب جواهر[6] : اما ادله عامه تخصیص خورده به اخبار بیانیه چون در اخبار بیانیه من و الی دارد و نص است و اما روایت حماد اشاره به مسح دارد نه غَسل و شستن و بحث ما در شستن است نه مسح و به نظر استاد این دلیل آنها از روایت حماد درست نیست چون در روایت ابی جریر کلمه مسح بود لکن اغسله بالماء مسحا و این قرینه است که کلمه امسح به معنای شستن به همراه کشیدن است.

نظر استاد: اما حق در جواب این است که منظور از غَسل، صب الماء است یعنی جاری کردن آب است لذا مسح صورت بدون صب و ریختن کافی نیست مثل اینکه کف دست را تر کند و بمالد به صورت کافی نیست بلکه باید یک مشت آب جاری کند و بریزد و لذا به ابن ادریس و سید مرتضی جواب می‌دهیم که روایات صب صحیحه حماد را قید می‌زند که مراد از مسح کشیدن با جاری کردن آب است و آنچه لازم است جاری کردن آب هست و صرف مسح کافی نیست.

آیا می‌توان صورت را در آب فرو برد و بعد نیت وضو کرد و بکشد؟ از این روایاتی که بحث شد که حتماً باید از ابتدا شروع شود این کار جایز نیست.