موضوع: ( فصل فی افعال الوضوء - کیفیت شستن موی صورت - اقسام موی صورت از جهت احاطه و عدم آن - روایات - نظر استاد )

کیفیت شستن موی صورت در وضو برای مردان چگونه است؟ مو به صورت و ابرو و شارب و محاسن اطلاق می‌شود اما به اعتبار احاطه و غیر احاطه به سه قسم تقسیم می‌شود:

قسم اول: موهای صورت به حدی پر پشت است که پوست صورت دیده نمی‌شود در اینجا اجماع همه فقهای شیعه بر شستن ظاهر مو است و دلیل دو صحیحه زراره و محمد بن مسلم است:

اما صحیحه زراره: ورواه الصدوق بإسناده، عن زرارة، عن أبي جعفر عليه السلام قال: قلت له: أرأيت ما أحاط به الشعر؟ فقال: كل ما أحاط به من الشعر فليس للعباد أن يطلبوه ولا يبحثوا عنه ولكن يجري عليه الماء.[1] از حضرت پرسید که به من خبر بدهید مویی که صورت را احاطه کرده چه حکمی دارد؟ حضرت فرمودند هر صورتی که موی آن پرپشت باشد نمی‌خواهد وارسی کرد که آیا آب به صورت رسیده است بلکه همین‌که بر خود مو جاری شود کافی است.

اما صحیحه محمد بن مسلم: محمد بن يعقوب، عن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد، ومحمد بن الحسين، عن صفوان، عن العلا، عن محمد بن مسلم، عن أحدهما عليهما السلام، قال: سألته عن الرجل يتوضأ أيبطن لحيته؟ قال: لا[2] . که آیا آب را باید به باطن ریش برد؟ فرمودند خیر، این روایت با روایت قبلی مربوط به پر پشت بودن مو است و یبطّن دلیل بر پر پشت بودن مو است.

قسم دوم: مویی که پر پشت نیست و پوست صورت دیده می‌شود در اینجا هم باید آب را به پوست صورت برساند حال آیا هم زیر مو و خود مو هم باید شسته شود؟ دو وجه بیان شدن است:

وجه اول: «اقواهما عدم الوجوب» همین اندازه که به پوست برسد کافی است به دو دلیل، دلیل اول که موی صورت داخل در موضوع له وجه نیست و وجه همان صورت بود که شسته شد و دلیل دوم که قاعده تبعیت و بدلیت جاری نمی‌شود که شستن مو تابع محل رویش مو باشد.[3]

نظر استاد: از نظر روایات وجه در وضو بین انگشت وسطی و ابهام است و هر چیزی که بین آنها واقع شود وجه است که در صحیحه زراره بود «مادارت علیه الوسطی و الابهام» لذا چرا صاحب جواهر لحیه و مو را خارج از مسمی صورت می‌داند ضمن اینکه مخصصی نداریم به اینکه موی خفیف و کم را از تحت وجوب غَسل خارج کند لذا به عموم عام ادله عمل می‌شود که همان اغسل وجهک است یا ابتدا بکنید از صورت و اگر شک بشود شک در محصل غرض می‌شود و شک بین اقل و اکثر ارتباطی نیست که برائت جاری شود بلکه در شک در محصل غرض با نشستن موی کم آیا غرض و امتثال از وضو حاصل شده است یا نه؟ که همه قائل به احتیاط هستند.

صورت سوم: در عنوان احاطه شک است:

تارة: شبهه مفهومی است که نمی‌دانم احاطه به معنای آن است که محاسن به حدی پر باشد که به‌هیچ‌وجه پوست صورت دیده نشود و یا اگر برخی قسمت‌ها دیده شود این هم احاطه است یا نه؟ در اینجا هم تمسک به اطلاق ادله می‌شود که باید موی صورت شسته شود ولو اینکه پر نباشد.

اخری: شبهه مصداقی است که اگر کسی شک کند که آیا صورت مصداق محیط است؟ یعنی محاسن پر است و یا اینکه خفیف است؟ در اینجا همه قائل به احتیاط هستند به جمع بین شستن صورت و مو. اما مرحوم حاج آقا رضا همدانی[4] می‌گوید ما از راه علم اجمالی وارد می‌شویم که علم اجمالی دارم که شستن ظاهر موی پر پشت واجب است و شستن پوست صورت موی خفیف واجب است حال وقتی این دو معلوم بالاجمال شد اما نمی‌دانم موی کم شستن آن واجب است یا نه؟ باید احتیاط کرد چون وقتی شستن صورت معلوم بالاجمال است شستن مو هم تابع آن است. اما مرحوم آقای خویی ره از راه استصحاب عدم احاطه می‌آید که شستن موی محیط و پر پشت واجب است وقتی استصحاب عدم احاطه جاری شود نتیجه‌اش این است که برای شستن موی کم باید دلیل داشت و چون دلیل مخصصی نیست عموم ادله وجوب شستن مو حاکم است لذا باید احتیاط کرد.[5]

اشکال استاد به آقای خویی: ما یک عمومی داریم بنام کل ما احاط به یعنی ابرو و شارب و لحیه و عموم دیگری نداریم اگر بخواهیم به این عموم فوق تمسک کرد و شستن موی کم واجب شود این تمسک به دلیل در شبهه مصداقیه مخصص می‌شود یعنی نمی‌دانم آیا این موی کم هم جز موهایی است که باید شسته شود یا نه؟ وقتی در خود مخصص شک دارم چطوری تمسک به کل ما احاط به شود مثلا گفت اکرم العلماء نمی‌دانم آیا عالم نحوی را شامل می‌شود یا نه حال نمی‌شود گفت اکرام کن به خاطر عموم اکرم العلماء چون اینجا من در خود فرد خاص آن شک دارم چطوری تمسک به عام بشود لذا راه حاج آقا رضا همدانی ره راه خوبی است ولی این تمسک به احتیاط در جایی است که دلیلی مثل اجماع نباشد که با وجود اجماع نیازی به احتیاط نیست و مرحوم محقق ثانی ادعای اجماع کرده[6] که موهای کم هم باید شسته شود که دیگر نیازی به اصاله الاحتیاط نیست چون اجماع دلیل لبی است و با وجود دلیل اجتهادی نوبت به دلیل فقاهتی و اصل نمی‌رسد.