درس خارج فقه استاد مهدی احدی
1401/04/04
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: (فصل فی افعال الوضوء - مسح سر - حد مسح سر - دودسته روایات - تعارض روایات - راه‌حل تعارض - نظر استاد)
یکی از مباحث وضو، مسح سر است که اموری در آن مطرح است:
امر اول: واجب است یک‌چهارم جلوی سر مسح شود و مرحوم سید فرمود غیر از یک‌چهارم مجزی نیست یعنی مسح باطل است. غیر یک‌چهارم مطلق است پشت سر یا همه جلوی سر یا کنار گوش‌ها.
اشکال: به مقتضای اطلاق آیه ﴿وامسحوا برؤسکم﴾ و بعضی از روایات مسح نباید فرقی بین ابعاد و جهت‌های سر باشد چون ﴿وامسحوا برؤسکم﴾ مطلق است چه جلوی سر یا طرف راست یا چپ باشد یا پشت سر، همه را شامل می‌شود.
جواب: به‌واسطه روایات (نصوص و ظاهر) متضافری که وجود دارد این اطلاق را قید می‌زند که دلالت آن‌ها این است که غیر از جلوی سر حق مسح وجود ندارد اما روایات:
منها: سه روایت از محمد بن مسلم وجود دارد که صحیحه است که دو تعبیر دارد، اول اینکه امسح علی مقدم راسک و دوم: مسح الراس علی مقدمه که جمله خبریه در مقام انشاء است.[1] [2]
منها مرسله حماد بن عیسی، متن روایت: وعن المفيد، عن جعفر بن محمد بن قولويه، عن أبيه، عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن العباس بن معروف، عن علي بن مهزيار، عن حماد بن عيسى عن بعض أصحابه، عن أحدهما عليهما السلام في الرجل يتوضأ و عليه العمامة، قال: يرفع العمامة بقدر ما يدخل أصبعه فيمسح على مقدم رأسه. که از امام علیه‌السلام سؤال کرد شخص متوضی اگر عمامه بر سر داد آیا کل عمامه را بردارد یا نه؟ حضرت فرمودند مقداری از عمامه را بلند می‌کند و به‌قدری که صدق مسح کند مسح می‌کند.[3]
منها: کلیه اخبار بیانیه است که وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله را حکایت می‌کند.
مضافاً بر روایات، وجوب مسح بر جلوی سر از ضروریات فقه شیعه است و بین اصحاب شیعه هیچ اختلافی نیست اما دو صحیحه از حسین ابن أبی العلاء وارد شده که با روایات فوق فرق دارد که مشعر به این است که کل سر باید مسح شود.
نکته: کلمه «عُکْنِة» یعنی نزدیک گردن پشت سر که موها پیچ می‌خورد را می‌گویند، در هر دو روایت است که از امام علیه‌السلام پرسید مسح سر چگونه است؟ حضرت فرمودند خودم دیدم پدرم دست را تا عکنه می‌کشیدند
متن روایت: وبإسناده عن أحمد بن محمد، عن علي بن الحكم، عن الحسين بن أبي العلا، قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن المسح على الرأس، فقال: كأني أنظر إلى عكنة في قفاء أبي يمر عليها يده، وسألته عن الوضوء بمسح الرأس مقدمه ومؤخره فقال: كأني أنظر إلى عكنة في رقبة أبي يمسح عليها.
در روایت دوم امام امر می کنند، متن روایت: وبإسناده، عن الحسين بن سعيد، عن فضالة، عن الحسين بن أبي العلا، قال: قال أبو عبد الله عليه السلام: امسح الرأس على مقدمه ومؤخره.[4] [5]
ظاهر صحیحه این است که امام می‌فرمایند کل سر باید مسح شود و مخالف با ضرورت مذهب شیعه است.
دو راه برای حل تعارض:
راه اول: این دو صحیحه تأویل برده شود یعنی جمع تبرعی که امام علیه‌السلام به خاطر تقیه از مخالفین و حفظ جان، این عمل را انجام دادند و جمع تبرعی وجه می‌خواهد و آن این است که محتوای این دو روایت مخالف با مذهب شیعه است.[6]
راه دوم: مرحوم خوئی می‌فرمایند: هرکجا روایات مخالف با ضروریات فقه شیعه بود باید طرح شود چون روایات ضروریات فقه شیعه قطعی الصدور است، و هو المختار.
