موضوع: ( فصل فی افعال الوضوء - منظور از یک‌چهارم مسح سر - روایات درباره تعین مسح سر به ناصیه -

اشکال به روایات- راه‌حل اول - اشکال استاد - فرق اولی و احوط)

امر دوم: آیا منظور از مسح یک‌چهارم، فقط جلوی سر قسمت ناصیه را شامل می‌شود یا اطراف و جوانب جلوی سر را نیز شامل می‌شود؟ حکمت این سؤال اینست که در روایت اشاره به «مَقْدَم رأس» شده است و مقدم یک مفهوم وسیعی دارد هم مابین ناصیه و هم طرف راست و چپ را شامل می‌شود و از آن‌طرف در برخی از روایات اشاره به ناصیه شده است. فقها در اصل بحث اختلافی ندارند -که در امر اول گذشت که یک‌چهارم جلوی سر مسح می‌شود- اما در تعین ناصیه اختلاف زیاد است و علت آن در مشخص نبودن مفهوم ناصیه است و لذا مرحوم سید در عروه نوشته که اولی و احوط این است که در مسحِ سر ناصیه انتخاب شود و ناصیه ما بین دو سفیدی است که بالای پیشانی است.

فرق بین اولی و احوط: احوط در مقام امتثال است که مطابق با احتیاط این است که ما بین ناصیه انتخاب شود اما اولویت به اعتبار سه طرف است چپ و راست و وسط که کدام‌یک از این‌ها مسح آن اولی است؟ اولویت با وسط است. اولویت به خاطر این است که عمل به ادله شود و وجه این فتوای اولی و احوط این است که ناصیه مجمل است و به خاطر اجمال اقوالی درباره ناصیه گفته شده است.

اما روایات صحیحه دو مورد است:

اول: صحیحه زراره قال: و قال أبو جعفر عليه السلام: إن الله وتر يحب الوتر فقد يجزيك من الوضوء ثلاث غرفات: واحدة للوجه، واثنتان للذراعين، وتمسح ببلة يمناك ناصيتك، وما بقي من بلة يمينك ظهر قدمك اليمنى، وتمسح ببلة يسارك ظهر قدمك اليسرى، قال زرارة: قال أبو جعفر عليه السلام: سأل رجل أمير المؤمنين عليه السلام عن وضوء رسول الله صلى الله عليه وآله فحكى له مثل ذلك. این روایت تعین در ناصیه است که طرف ناصیه باید مسح شود نه اطراف آن.

دوم: وبإسناده، عن محمد بن أحمد بن يحيى، عن أبي إسحاق، عن عبد الله بن الحسين بن زيد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب، عن أبيه، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: لا تمسح المرأة بالرأس كما يمسح الرجال، إنما المرأة إذا أصبحت مسحت رأسها تضع الخمار عنها، وإذا كان الظهر والعصر والمغرب والعشاء تمسح بناصيتها.

زن‌ها مثل مردها مسح نکنند بلکه صبح و ظهر و مغرب آن‌ها فرق دارد در موقع صبح روسری را بالا برده و زیر آن را مسح می‌کنند اما ظهر و عصر و مغرب و عشا ناصیه را مسح کنند یعنی روسری را کاملاً بردارند، پس روایت در هر دو صورت چه برای مردها و زن‌ها ناصیه را تعین کره است لذا مرحوم صاحب جواهر در جواهر[1] به خاطر این دو روایت قائل به تعین شدند و در آخر بحث از این نظریه عدول کردند و گفتند که این مسئله خالی از اشکال نیست چون ایشان دیده که هم در روایت و فتوا کلمه مقدم آمده است و هم اینکه متبادر به ذهن عرف این است که مقدم معنای وسیعی دارد که هم جلوی سر و چپ و راست سر را می‌گیرد.

اشکال: جمع بین روایات این است که از طرفی روایات متضافره مسح یک‌چهارم جلوی سر را می‌گوید و از طرفی دیگر دو روایت صحیحه ناصیه را متعین می‌داند پس مدلول دو دلیل با هم تنافی دارند، راه‌حل‌های مختلفی گفته شده است:

راه‌حل اول: قاعده اطلاق و تقیید جاری است یعنی روایات مقدم رأس مقید به ناصیه می‌شود.

اشکال استاد به این راه‌حل فوق:

اولاً: اصحاب از این تعین ناصیه اعراض کرده‌اند و خود این اعراض دلیل بر ضعیف بودن مقید است و چون ضعیف است به منزله «لاحجة» است و نمی‌تواند قید بزند.

ثانیاً: در این دو روایت ناصیه امر نیامده و فعل مضارع آمده است لذا احتمال دارد که أن ناصبه در تقدیر باشد که تاویل به مصدر رفته و مفرد شود و عطف به کلمه ثلاث شود پس از آن وجوب وقتی فهمیده نمی‌شود و نمی‌تواند مقید باشد.