موضوع: (فصل فی افعال الوضوء - اقوال در مقدار استحباب مسح سر - ادله اقوال - نظر استاد - شواهد استاد)

مسئله: مستحب است عرض مسح سر و پا سه انگشت باشد بلکه مطابق احتیاط در مقام امتثال است و در دوران بین یک انگشت یا سه انگشت سه انگشت اولی است.

اختلاف فقها در مقدار مسح: در این باره سه قول وجود دارد:

قول اول (مرحوم سید): منظور از مستحب عرض سه انگشت است چون آنچه از سه انگشت، متبادر به ذهن عرف است عرض است و تبادر علامت حقیقت است.

قول دوم (مرحوم صدوق)[1] : واجب است عرض مسح به مقدار سه انگشت باشد و دلیل ایشان:

دلیل اول: از صحیحه زراره، متن روایت: وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن حماد، عن حريز، عن زرارة، قال: قال أبو جعفر عليه السلام: المرأة يجزيها من مسح الرأس أن تمسح مقدمه قدر ثلاث أصابع ولا تلقى عنها خمارها؛ که امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند زن به مقدار سه انگشت مسح کند مجری است و نیازی نیست روسری را بردارد.[2]

تقریب استدلال: امام علیه‌السلام سه تا انگشت را برای مسح زن زیر روسری مجزی می‌داند این نشان می‌دهد که کمتر از این سه تا مجزی نیست چون امام علیه‌السلام در مقام بیان حد مسح هستند.

روایت دوم: عن أحمد بن محمد، عن شاذان بن الخليل النيسابوري، عن معمر بن عمر، عن أبي جعفر عليه السلام، قال: يجزي من المسح على الرأس موضع ثلاث أصابع وكذلك الرجل.[3]

قول سوم: تفصیل بین مرد و زن که مسح بین سه انگشت اختصاص به زن دارد.

نظر استاد: اما حق نظر اول است. شواهدی وجود دارد که آن دو نظر دیگر مخدوش است:

شاهد اول: قرینه‌ای وجود ندارد که صحیحه زراره در مسح سر بین زن و مرد فرقی بگذارد و اگر به زن اشاره کرد برای این است که زن روسری دارد و درصدد بیان مسح زیر روسری است لذا قول سوم از این حدیث فهمیده نمی‌شود و مضافاً اینکه در حدیث معمر در آخر حدیث آمده که مرد هم همین کار را بکند پس تفصیل درست نیست.

همچنین نظر مرحوم صدوق از این حدیث برداشت نمی‌شود چون از این حدیث وجوب فهمیده نمی‌شود لذا صاحب جواهر می‌فرماید از جهات زیادی این حدیث دلالت بر وجوب ندارد و باید حمل بر استحباب کرد چون قرینه خارجیه مثل اجماع فقها است که با یک انگشت هم مسح محقق می‌شود پس با سه انگشت افضل است اما قرینه داخلیه کلمه مجزی بودن است که اجزاء دلالت بر وجوب ندارد بلکه افضل است.

شاهد دوم: همه فقها مسح به یک انگشت را کافی می‌دانند پس اگر در پایان تعبیر به ثلاثه شد دال بر وجوب نیست و مستحب است.

شاهد سوم: آنچه مستحب است سه انگشت نیست بلکه عرض سه انگشت است لذا اگر کسی گفت ده متر واجب است راه بروی آنچه مطلوب است ده متر رفتن است چه با کفش و چه با مرکب و ... باشد فرقی ندارد و اسباب دخیل نیست.

شاهد چهارم: بیان شیخ طوسی ره در تهذیب است آنجایی که مرحوم شیخ مفید در مقنعه از آیه (وامسحوا) استفاده کرد که با یک انگشت مسح کافی است شیخ طوسی نوشتند که کمتر از یک انگشت جایز نیست خود این قرینه است که مستحب تعداد انگشت نیست بلکه عرض انگشت است.

با وجود این قرائن این عبارت سید از نظر ما اشکال دارد که فرمودند «بل الاولی أن یکون بالثلاث» که در دوران بین یک و سه انگشت، سه تا اولویت دارد و به نظر ما این اولویت را ایشان به خاطر حفظ کردن نظر مرحوم صدوق و حلبی فرمودند ولی در روایات خصوصیتی در سه انگشت نیست بلکه آنچه مستحب است عرض به انگشت است.