موضوع: كتاب الطهارة/الوضوء /مسح پا مقبلا و مدبرا - اقوال - ادله - بررسی ادله

درباره مسح پا و سر اموری باید مطرح شود:

امر اول: آیا مسح پا مقبلا (از سر انگشتان تا بالا) و مدبرا (از قبه به سمت سر انگشتان) جایز است یا نه؟

قول اول: جایز نیست و واجب است از نوک انگشتان کشیده شود مثل سید مرتضی در انتصار و شیخ مفید در مقنعه و صدوق و ابن حمزه و ابن ادریس و ...

اما ادله این عده از فقها:

از کلمه «الی» در آیه ﴿وامسحوا برؤسکم و ارجلکم ...﴾ [1] که إلی الکعبین منتهی الیه مسح است و همچنین از روایات بیانیه و صحیحه بزنطی که در صحیحه دارد که کف دست را روی انگشتان بگذارد و تا قبه روی پا بکشد.

إن قلت: هم آیه شریفه و هم روایات بیانیه و صحیحه بزنطی موافق با قاعده اشتغال است چون اگر کسی مسح را از سر انگشتان شروع نکند شک می‌کند که آیا امتثال شده است یا نه؟ اشتغال یقینی مقتضی برائت یقینیه است و باید احتیاط کند و از سر انگشتان بکشد.

قلت: این اشکال صحیح است درصورتی‌که إلی نباشد چون الی برای غایت است و حد مسح را بیان کرده است و چیزی که در مقام تحدید است به عنوان حکم قطعی حساب می‌آید نه اصل؛ بله آیه و روایت درباره ابتدا و انتها بحثی ندارد و فقط بیان می‌کند که در حد وضو باید مرفق شسته شود و حد مسح کعبین است.

قول دوم: مشهور فقهای متأخرین که مسح پا مقبلا و مدبرا جایز است البته احتیاط مستحب از نوک انگشتان است و دلیل اخبار صحاح است.

منها: صحیحه حماد بن عثمان، متن روایت: محمد بن الحسن بإسناده عن سعد بن عبد الله، عن أحمد بن محمد، عن العباس ابن معروف، عن ابن أبي عمير، عن حماد بن عثمان، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: لا بأس بمسح الوضوء مقبلا ومدبرا،[2] که اطلاق این روایت هم شامل مسح سر و هم پا می‌شود.

منها: مرسله یونس، متن روایت: محمد بن يعقوب، عن أحمد بن إدريس، عن محمد بن أحمد، عن محمد بن عيسى، عن يونس قال: أخبرني من رأى أبا الحسن عليه السلام بمنى يمسح ظهر القدمين من أعلى القدم إلى الكعب، ومن الكعب إلى أعلى القدم، ويقول: الأمر في مسح الرجلين موسع: من شاء مسح مقبلا، ومن شاء مسح مدبرا فإنه من الامر الموسع إنشاء الله»[3] همان که حکم مسح پا موسع است یعنی هم مقبلا و هم مدبرا.

نکته: در سلسله سند جناب یونس بن عبد الرحمان از اصحاب اجماع است و اگر در سلسله سندی یکی از اصحاب اجماع باشد ما بعد خودشان ازنظر سند موثق هستند چون این اصحاب اجماع لا یرون الا عن ثقة و در ما نحن فیه این مَن رأی در حدیث، ما بعد یونس است.

سؤال: اخبار بیانیه و روایت صحیحه بزنطی که ظهور در وجوب مقبلا است و مدبرا جایز نیست.

جواب: در تعارض روایات اگر مرجحی نبود قائل به تخییر می‌شویم و یا حمل بر استحباب می‌شود که افضل بین مقبل و مدبر، مقبل است.

امر دوم: آیا ترتیب در مسح پا واجب است که اول پای راست و بعد چپ شستن شود یا نه؟

قول اول: اشهر (هم بین قدما و هم متأخرین) که ترتیب لازم نیست یعنی هم مقارن مسح شود و یا اول چپ بعد راست مسح شود.

قول دوم: مشهور فقها که قائل به ترتیب هستند.

قول سوم: جماعتی مثل ابن ادریس در سرائر که حکم به تخییر است بین اینکه یا پای راست مقدم بر چپ شود یا مقارنت.

اما بررسی روایات:

روایت اول: صحیحه محمد بن مسلم، متن روایت: وعنه، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن أبي أيوب، عن محمد بن مسلم، عن أبي عبد الله عليه السلام - في حديث - قال: امسح على القدمين وابدأ بالشق الأيمن.[4] (شِقِ یعنی سمت راست)؛ که این حدیث ظاهر در وجوب است و قول دوم را تایید می‌کند.

اشکال: این حدیث با دو حدیث زراره در تعارض است:

متن روایت: محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، وعن محمد بن إسماعيل عن الفضل بن شاذان جميعا، عن حماد بن عيسى، عن حريز، عن زرارة قال: قال أبو جعفر عليه السلام: تابع بين الوضوء كما قال الله عز وجل ابدأ بالوجه ثم باليدين ثم امسح الرأس والرجلين ولا تقد من شيئا بين يدي شئ تخالف ما أمرت به فان غسلت الذراع قبل الوجه فابدأ بالوجه، وأعد على الذراع، وإن مسحت الرجل قبل الرأس فامسح على الرأس قبل الرجل، ثم أعد على الرجل، إبدأ بما بدأ الله عز وجل به.[5]

که امام علیه السلام اشاره به مسح می‌کند و اشاره به ترتیب ندارند که ابدأ بما بدأ الله که شروع کن آنچه خدا ابتدای آن را امضا کرده و نگفت از کجا شروع کنم یقیناً این بیان تفسیر آیه وامسحوا برؤسکم و ارجلکم است که آیه می‌خواهد حد مسح را بیان کند و من هم حد مسح را می‌گویم ولی آیه ترتیب را نگفت پس ترتیب واجب نیست چون اگر ترتیب واجب بود آیه بیان می‌کرد و امام هم نگفتند لذا از اینجا می‌فهمیم که اگر تقیید واجب بود امام می‌فرمودند و اینکه بیان نکردند و فقط تفسیر آیه را گفتند لذا صحیحه محمد بن مسلم با دو صحیحه زراره تعارض می‌کنند و ترجیح هم نیست و مرجحی هم وجود ندارد و جمع دلالی آن این است که ترتیب افضل است یا لااقل درجایی که هر دو طرف سندا قوی باشند حکم به تخییر می‌شود.

روایت دوم: نامه‌ای که از طرف امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف به حمیری رسیده

متن روایت: أحمد بن علي بن أبي طالب الطبرسي في (الاحتجاج)، عن محمد بن عبد الله ابن جعفر الحميري، عن صاحب الزمان عليه السلام أنه كتب إليه يسأله عن المسح على الرجلين بأيهما يبدأ باليمين، أو يمسح عليهما جميعا معا؟ فأجاب عليه السلام يمسح عليهما جميعا معا فإن بدأ بإحديهما قبل الأخرى فلا يبدأ إلا باليمين. [6]

که حضرت نوشتند یمسح علیهما جمیعا معا که هم زمان کشیدن جایز است بعد فرمودند فان بدأ باحدیهما قبل الاخری ... به قرینه اینکه اول امام مقارنت را جایز می‌دانند.