موضوع: (مسح بر پا - در حال اختیار وضو نگرفتن و منجر شدن به وضوی تقیه‌ای - فروع مسئله - نظر استاد - اقسام وجوب مقدمه)

مسئله سی و هفتم: اگر مکلف بداند که اگر الآن با اختیار خودش در داخل وقت وضو نگیرد، عذری از قبیل تقیه پیدا می‌شود که در دوران امر بین این دو آیا مبادرت لازم است که الآن وضو بگیرد یا نه؟ فروعی وجود دارد:

فرع اول: مکلف می‌داند بعد از دخول وقت و قبل از وضو گرفتن اگر وضو و نماز را تأخیر بیندازد گرفتار اضطرار مسح بر حائل می‌شود مرحوم سید فتوا دادند و هو المختار که بر این مکلف واجب است که هم وضو را زودتر به نحو شیعه بگیرد و نماز را بخواند و به تأخیر نیندازد که گرفتار اضطرار شود به سه دلیل:

دلیل اول: اگر مبادرت به وضو نکند واجب منجزی را ترک کرده که مرتکب حرام شده است.

دلیل دوم: ادله ابدال یعنی آن حدیثی که وضوی از روی تقیه و ضرورت را بدل برای وضوی تام می‌داند مطلق است و شامل بدل طولیه و عرضیه می‌شود اما ازآن‌جهت که می‌داند تفویت واجب می‌شود ادله ابدال جاری نیست پس به‌حسب اطلاق ادله ابدال می‌تواند صبر کند و مسح بر حائل کند اما علم منجز است و باید به یقین خودش عمل کند.

دلیل سوم: بین واجب تام و ناقص -درصورتی‌که خودش را با اختیار خودش مضطر نکرده باشد- منافاتی نیست اما اگر خودش را با اختیار خودش مضطر بکند دلیل بدلیت ناقص از واجب تام اینجا شامل او نمی‌شود.

سؤال: اگر مبادرت نکرد و تأخیر انداخت و مسح‌ بر حائل کرد اینجا هم وضو و هم تیمم بکند چون مخالفت علم خودش کرده و تجری موجب معصیت است لذا وضو از روی معصیت مقربیت ندارد و این وضوی عن اضطرار مقربیت ندارد.

فرع دوم: اگر داخل وقت شد و وضو به سبک شیعه داشت و می‌داند که اگر وضو را باطل کند بعداً گرفتار وضوی تقیه‌ای می‌شود که اینجا باید مبادرت به نماز بکند و دلیل همان دلیل فوق است.

فرع سوم: اگر قبل از وقت وضو گرفت و بداند که اگر این ضو را باطل بکند به مسح بر حائل بعد از وقت مضطر می‌شود در اینجا مرحوم سید فرمودند وجوب مبادرت یا حرمت ابطال معلوم نیست و ایشان فتوا نداند اما مرحوم آقای خویی ره فرمودند که به‌حسب ظاهر مبادرت به وضو واجب نیست و ابطال وضو هم جایز است.

نظر استاد: در اینجا احتیاط است که احتیاطاً واجب است مبادرت کند و وضو را باطل نکند و این نظر را مرحوم محقق اردبیلی و سید مدارک دارند به دلیل روایات وجوب تعلّم احکام که قبل از فرارسیدن وقت واجب است احکام نماز را یاد بگیرند لذا وقتی واجب یعنی نماز علت برای یادگیری احکام آن قبل از وقت می‌شود می‌توان فتوا داد که برای وضو گرفتن به سبک شیعه از باب احتیاط قبل از وقت مبادرت بکند و باطل نکند.

إن قلت: ظاهر آیه ﴿اذا قمتم الی الصلاة فاغسلوا وجوهکم﴾ این است که وضو قبل از وقت واجب نمی‌شود چون کلمه ﴿الی الصلاه﴾ دارد و الی الصلاه بعد از وقت است لذا وجهی ندارد که مبادرت به وضو قبل از وقت واجب بکند.

قلت: وجوب مقدمه بر چهار قسم است:[1]

قسم اول: وجوب مقدمه معلول وجوب ذی المقدمه است که در اینجا حق با شماست که ذی المقدمه واجب نشده است.

قسم دوم: وجوب مقدمه وجوب نفسی باشد یعنی خودش مصلحت ملزمه ای دارد در اینجا هم مطلب روشن است یعنی تا اذان نشده وجوب نفسی محقق نشده است.

قسم سوم: وجوب مقدمه وجوب عقلی ارشادی است یعنی عقل ما را ارشاد می‌کند که با وضو می‌شود نماز خواند و این معنا اینجا مراد نیست چون از راه ارشاد عقلی نمی‌رویم.

قسم چهارم: وجوب مقدمه دلیل مستقلی دارد مثل روایاتی که معروف به واجب تهیئی است که این واجبات یک دلیل مستقلی برای وضو است مثل سفر حج که واجبات تهیئی دارد از قبیل ثبت نام و ... و این واجب تهیئی شبیه وجوب نفسی است نه خود آن و چرا مثل آن نیست چون از وجوب نفسی متولد نشده است و همچنین شبیه وجوب غیری است و خود وجوب غیری نیست چون دلیل مستقلی دارد حال منظور ما از این وضو گرفتن از باب این قسم چهارم است.

نکته: این حدیث امام باقر علیه‌السلام که فرمودند اذا دخل الوقت وجب الطهور و الصلاة و لا صلاة الا بطهور[2] که قبل از وقت حق ندارید وضو برای نماز بگیرید شامل این قسم نمی‌شود چون:

اولاً: این حدیث مال قسم اول و دوم است.

ثانیاً: ادله واجبات تهیئی یا ادله اضطرار این حدیث را تخصیص می‌زند لذا این حدیث در اینجا جاری نمی‌شود.