موضوع: شرایط وضو/ عدم مانع از استعمال آب در وضو/ ادله - اگر بجای تیمم، وضو گرفت - حکم جهل به ضرر و وضو گرفتن - نظر استاد

شرط هفتم: برای استفاده از آب مانعی نباشد مثل بیماری و تشنگی و خوف از ضرر. در این مسئله سه فرع وجود دارد:

فرع اول: در صورت وجود مانع از استعمال آب وظیفه شخص تیمم است و اکثر و قریب به اتفاق فقها این نظر را دارند اما ادله این فرع:

دلیل اول: روایات خاصه مثل روایتی که درباره عطش وارد شده است که اگر آب استفاده شود برای تشنگی دچار مشقت می‌شویم یا روایت درباره مریضی است که خوف ضرر از استفاده آب است.[1]

سؤال: آیا این روایات خاصه ادله وجوب وضو را تخصیص می‌زند یا نه؟ آقای خویی[2] به این بحث پرداخته که این روایات خاصه مخصص است که در واقع ادله وضو تخصیص خورده است لذا وضو همه‌جا واجب است مگر مثلاً در بیماری و ضرر و رفع تشنگی، پس تیمم واجب می‌شود اما این وجوب تیمم از آیه تیمم به دست نمی‌آید چون آب دارد اما مانع از استفاده کردن دارد و این مخصص شرعی است.

نظر استاد: این روایات مخصص نیست بلکه ناظر به ادله نفی حرج و ضرر -لاضرر و لا ضرار فی السلام- است یعنی وضوی ضرری وجوب ندارد.

سؤال: به چه ملاکی این روایات ناظر هستند؟ درجایی که متوضی، بیمار یا تشنه است امر به وضو ساقط نشده است و باقی است اما مانع از استعمال آب وجود دارد و با وجود امر به وضو و مانع از استعمال آب این روایات مخصص نمی‌شوند بلکه این روایات امتنانی است و از باب تسهیل بر عباد صادر شده است و وقتی روایات امتنانی شد شارع از باب نفی حرج آن را صادر کرده است.

سؤال: اگر در زمان بیماری و تشنگی امر به وضو باقی باشد هرگز دیگر امر به تیمم نمی‌آید؟ امر به وضو باقی است اما ملاک ندارد لذا بدلیت در صورت فقدان ملاک است و آنچه الآن ملاک دارد بدل است نه مبدل منه.

دلیل دوم: در موارد بین تزاحم وضو و تیمم عقل حکم می‌کند که اگر عبد عصیان کند و تیمم نیاورد و وضو بگیرد وضو باطل نیست بنا بر اینکه قاعده ترتب جاری شود و همین عدم بطلان وضو دلیل بر جواز تیمم هست.

دلیل سوم: مقتضای قاعده نفی حرج و ضرر بر جواز تیمم است اما فرقی بین نفی حرج و ضرر است که اگر کسی تخلف کند و وضو بگیرد با اینکه می‌داند وضو برای او ضرر دارد وضوی او صحیح نیست اما اگر خوف از عطش داشت اما آب را برای وضو مصرف کرد این وضو مانعی ندارد، این سه دلیل هر سه جواز تیمم را می‌گویند اما راه‌های آنها فرق دارد.

فرع دوم: اگر بجای تیمم وضو گرفت سید حکم به بطلان وضو کرد اما ما قائل به تفصیل هستیم که مثل وضوی ضرری است چون نهی لاضرر و لاضرار تعلق به آن گرفته و نهی در عبادت موجب بطلان است اما در خوف از عطش باطل نیست.

فرع سوم: اگر مصلی جاهل به ضرر بود و وضو گرفت سید حکم به صحت کردند اما احتیاط کند که اگر با آن وضو نماز خوانده با تیمم اعاده کند چون در واقع وضو برای او ضرری بوده است اما دلیل صحت وضو: چون عند الجهل بالضرر ملاک امر به وضو باقی است بله در صورت علم به ضرر ملاک امر ساقط است.

نظر استاد: وضوی ضرری در هیچ حالی ملاک ندارد حتی در حال جهل چون وضوی ضرری ذاتاً حرام است لذا بحث از عبادیت و مقربیت وضو نیست بلکه وضوی ضرری بنفسه و ذاتاً حرام است که لاضرر و لاضرار فی السلام مقید به جهل نیست.