موضوع: (شرایط وضو - ادله موالات به معنای جفاف، خشک شدن - راه حل آقا ضیاءالدین عراقی در ادله - نظر و مؤیدات استاد)

در جلسه قبل به این نظر رسیدیم که آنچه بین افعال وضو به عنوان موالات شرط صحت وضو است آن است که عرفاً این توالی و تتابع و پشت سر هم بودن به حدی فاصله نباشد که بگویند افعال وضو پشت سر هم واقع نشده است لذا متابعت عرفیه شرط در افعال وضو است و موالات به معنای خشک شدن عضو سابق نیست بلکه به معنای متابعت فعلیه و توالی و پشت سر هم بودن است.

بررسی ادله قول اول: که قائل به جفاف بودند

روایت اول: موثقه ابی بصیر بود که این موثقه این است که تمام مناط و ملاک صحت وضو بقای رطوبت است به دو جهت:

جهت اول: امام علیه‌السلام فرمودند «فاعد وضوءک» که اعاده وضو را مترتب بر یبوست کردند لذا از اینکه «فاعد وضوءک»را متوقف بر یبوست کردند نه بروز حاجت و نه فاصله زمانی، فهمیده می‌شود که تفسیر اول درست است.

جهت دوم: تعلیل در روایت است که وضو تبعیض بردار نیست که برخی از آن خشک و برخی رطوبت داشته باشد.

روایت دوم: صحیحه معاویه بن عمار که ظاهر آن همان تتابع فعلی و تواصل فعلی است یعنی اعضای وضو به همدیگر وصل و پشت سر هم باشند چون کنیز تأخیر کرد و به خاطر تأخیر او مولا نتوانست وضو را ادامه بدهد و امام علیه‌السلام فرمودند وضو را اعاده کن که این اعاده متفرع بر خشک شدن اعضا نیست بلکه متوقف بر تأخیر و فاصله زمانی است که باعث شده وحدت و اتصال بین اعضا از بین برود.

راه حل مرحوم آقا ضیاءالدین[1] : یا حکم به تخییر بشود و یا اینکه بین دو تا منطوق را تقیید بزنید و تقیید آن یعنی مجموعِ فاصله زمانی و جفاف در تفسیر موالات بیاید لذا موالات آن است که فاصله زمانی بین آنها نباشد و عضو سابق با شستن عضو لاحق خشک نشود و تقیید در صورتی است که از مفهوم هر دو روایت رفع ید بشود که گفته شود ظاهر هر دو روایت مفهومی دارد که مفهوم روایت اول، جفاف در تفسیر موالات دخیل است و مفهوم روایت دوم تتابع دخیل است و دست از هر دو برداشته شود بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که قائلین به قول اول نمی‌توانند بگویند جزماً این دو روایت مستند ما است چون مفهوم و منطوق این دو روایت با هم مخالف است که منطوق موثقه تمام المناط را در صحت وضو، بقای رطوبت دانست و مفهوم آن این است که اگر زمان طولانی نبود و فاصله‌ای هم بین اعضا نبود به‌محض اینکه یکی از اعضا خشک شود وضو باطل است چون توالی محقق نشده است و منطوق روایت دوم این است که مناط صحت وضو تتابع فعلی و عدم ایجاد فاصله است و مفهومش این است که اگر فاصله ایجاد شود آن‌هم طولانی ولی رطوبت باقی باشد وضو باطل است لذا راه ما (آقا ضیاء) این است که دست از مفهوم‌ها برداشته شود و حکم به تخییر شود و یا منطوق‌ها را به هم قید زده شود که هم تتابع فعلی و هم بقای رطوبت مناط صحت وضو است لذا نمی‌شود گفت این دو روایت صرفاً برای قول اول استفاده شود.

نظر استاد: باید از این دو روایت رفع ید کرد حداقل از مفهوم آن و ملاک را همان تتابع فعلی بدانیم چون مؤیدهای زیادی وجود دارد:

مؤید اول: روایت حَکَم بن حکیم است، متن روایت: وفي (العلل) عن أبيه، عن الحسين بن محمد بن عامر، عن معلى بن محمد، عن الحسن بن علي الوشاء، عن حماد بن عثمان، عن حكم بن حكيم قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام، عن رجل نسي من الوضوء الذراع والرأس، قال: يعيد الوضوء إن الوضوء يتبع بعضه بعضا.[2] چون وضو برخی از آن تابع برخی از افعال دیگر است که یقیناً منظور امام علیه‌السلام از آن یتبع، تتابع عرفی است و اشاره‌ای به بقای رطوبت نفرمودند چون اگر بقای رطوبت شرط بود حضرت می‌فرمودند اگر رطوبت باقی است ادامه دهد و ترتیب را رعایت بکند ولی امام مطلق فرمودند اعاده بکند وضو را یعنی این فاصله زمانی باعث بطلان آن شده است.

مؤید دوم: صحیحه حلبی است، متن روایت: محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حماد، عن الحلبي، عن أبي عبد الله عليه السلام - في حديث - قال: اتبع وضوءك بعضه بعضا.[3] که به‌حسب ظاهر مراد از اتبع همان تتابع فعلی است یعنی یک‌فاصله غیرمتعارف بین افعال وضو ایجاد نشود که باید یک وحدتی بین افعال باشد.

‌مرحوم شیخ محمدتقی آملی فرمودند اینکه برخی می‌گویند متابعت به معنای ترتیب است درست نیست بلکه متابعت به معنای موالات است چون امر به اعاده وضو فرمودند که در ترتیب نیازی به اعاده وضو نیست که اگر کسی ترتیب را رعایت نکرد برمی‌گردد آن عضو را می‌شوید و وضو را ادامه می‌دهد لذا متابعت در این روایت همان موالات است.[4]

نکته: اولین کسی که فرمود متابعت به معنای ترتیب است صاحب جواهر و به تبع ایشان مرحوم خویی است.[5]

أقول: قول شیخ محمدتقی آملی ره مساعد اهل لغت است، صاحب لسان العرب گفته که تابع به معنای پشت سر هم است (و التباع الولاء) یقال تابع فلان بین الصلاة و القراءات یعنی فاصله ایجاد نشود.