موضوع: (شرایط وضو - ادامه ادله وجوب نیت در وضو - اشکالات آن - معانی نیت - نظر استاد)

یکی از آیاتی که برای شرطیت نیت در وضو و نماز اقامه کرده‌اند آیه ۵ سوره بینه است: ﴿و ما اُمِروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین﴾ بسیاری از فقهای عامه از این آیه استفاده کرده‌اند که نیت شرط صحت وضو است و وضوی بدون نیت درست نیست، مرحوم طبرسی در مجمع البیان ذیل این آیه به این نظریه اشاره و هم تقریب استدلال کردند که اینکه خداوند امر کرد که مردم عبادت را از روی اخلاص انجام بدهند و اخلاص بدون قصد قربت و نیت محقق نمی‌شود و طهارت هم یکی از مصادیق عبادت است پس طهارت بدون نیت کافی نیست و مراد از دین طبق این بیان در آیه شریفه عبادت است نه شریعت درحالی‌که ما دین را مجموعه قوانین و احکام شریعت بیان می‌کنیم.

اشکالات فقهای شیعه بر تقریب استدلال:

اول: کیفیت نزول این سوره است که این سوره برای توحید نازل شده است و ظاهر این آیه هم در توحید است و ارتباطی به بحث نیت ندارد و شاهد آن این است که صلاة و زکات را عطف به لیعبدوا کرد معلوم می‌شود که دین اسلام هم بر اصول و هم بر فروع مبتنی است.

دوم: از جهت سیاق آیه است چون سیاق آیه در توبیخ مشرکین و اهل کتاب است که چرا در اطراف اسلام اختلاف دارید برخی ایمان و برخی کفر دارید پس آیه کاری به وجوب یا شرطیت نیت ندارد.

سوم: لام در لیعبدوا الله است که اگر به معنای باء باشد آیه ناظر به وجوب قصد قربت است چون اوامر خدا منحصر شده که عبادات به قصد قربت انجام شود یعنی و ما امروا الا بعبادة الله اما اگر به معنای غرض و غایت باشد کما هو الحق و الیه اکثر المفسرین مثل آیه ﴿و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون﴾ که اشاره ای به حرف مستدل ندارد و منظور آیه این است که بشر فقط در مقابل خدا به سجده بیفتد و نفی پرستش شرک پس آیه در حوزه بندگی می‌رود و یا اینکه احتمال داده شده لام به معنای أن ناصبه است مثل آیه ﴿یرید الله لیبین لکم﴾ و در ما نحن فیه هم خداوند از مردم خواسته که توحید را انتخاب بکنند.

دلیل چهارم شیخ طوسی و هو العمده: اگر مصلی برای وضو نیت کند طهارت صحیح است و رفع حدث شده است اما اگر چنین نیتی نکند دلیلی بر صحت و جواز نماز خوانده شده نیست و منظور ایشان همان ارتکاز متشرعه است چون وضو یک امر عبادی و قربی است و متشرعین از الآن تا زمان ائمه علیهم‌السلام وضوی بدون نیت نمی‌گرفتند.

فصل دوم (تفسیر نیت): مرحوم سید در عروه فرموده که هی القصد الی الفعل مع کون الداعی امرَ الله تعالی که نیت به هر دو امر تعلق دارد:

امر اول: اراده کند ایجاد عمل را چون منظور علما از قصد الی الفعل یعنی اراده ایجاد عمل است. غرض از این تفسیر این است که نماز و وضو و حج و همه عبادات یک عمل اختیاری است و عمل اختیاری نیاز به نیت دارد و نیت همان اراده است لذا هم در کلمات اصحاب و برخی از اهل لغت آمده است که منظور از قصد عزم و تصمیم نیست بلکه اراده است.

مرحوم محقق حلی در شرایع و برخی از فقها یک قید اضافه کردند آنکه نیت یک امر قلبی است، (تُفعَل بالقلب) متکلمین هم در علم‌ کلام در تعریف نیت فرمودند: انها ارادة بالقلب یقصد بها الفعل که نیت اراده قلبی است چون نیت لفظ نمی‌خواهد فقط عبور در قلب می‌خواهد.

سؤال: چرا نیت مقید به قلب شده است؟ چون فرقی بین اراده بشر با اراده خدا باشد که اراده بشر از درون قلب است اما خداوند هرگز قلب ندارد تا بگوییم خداوند نیت کرد لذا گفته‌اند عبارت نَوی الله صحیح نیست بلکه اراد الله درست است و لذا مرحوم جوهری در صحاح اللغة و قاموس گفته که نوی الله به معنای حفظک الله و مصاحبت است نه اراده.

نظر استاد: این برداشت فوق نباید در فقه بیاید چون یک برداشت کلامی است و قید قلب برای این است که نیت از افعال قلبی است و نیازی به لفظ ندارد.

امر دوم: اراده فعل تنها کافی نیست بلکه باید توأم با قصد قربت باشد.