موضوع: (شرایط وضو - ارکان نیت - فرق نیت با خطورات - دواعی و انگیزه‌های نیت - حکم انجام عبادت به قصد دواعی نیت - نظر استاد)

در بحث تفسیر نیت گفته شد که نیت محتاج به دو چیز است یک: قصد که قصد همان اراده وقوع یا ایقاع عمل است و دوم: به داعی امتثال امر خدا وضو و نماز را انجام بدهد چون وضو یا هر عبادتی به نیت الله تبارک‌وتعالی مشکل است اما به نیت امر خدا آسان است و ما نمی‌توانیم سجود واقعی را مثلاً انجام بدهیم اما به قصد امر به سجده می‌توانیم انجام بدهیم لذا گفته‌اند نیت آن انگیزه‌ای است که عارض بر عمل می‌شود و نفس را به سمت آن عمل حرکت می‌دهد.[1]

نکته: فرق نیت با اخطار (احضار در ذهن) و خطور: اخطار و خطور صرفاً یک صورت علمیه در ظرف ذهن می‌سازد اما نیت انگیزه به سمت عمل ایجاد می‌کند و نیت مجرد قصد و‌ اراده نیست بلکه آن قصد و اراده‌ای که توأم با عمل باشد لذا اگر از غافل سؤال شود که داعی تو از این عمل چه بود می‌گوید انگیزه‌ای نداشتم و فقط قصد کردم پس داعی غیر از اراده است پس نیت مرکب از اراده و داعی به سمت عمل است.

سؤال: دواعی نیت چیست؟ پاسخ: سید در عروه سه مورد ذکر کردند:

اول: داعی اعلی یعنی برترین دواعی که اینکه وضو و ... انجام می‌دهم که خدا اهل عبادت است و طمع برای بهشت رفتن عمل را انجام نمی‌دهد و همین‌طور در جانب جهنم.

دوم: أدنیٰ دواعی که عبادت به طمع بهشت و فرار از جهنم انجام بشود که این عبادت تجار است.

سوم: حد وسط بین اعلی و ادنی که عبادت انجام بشود که از خدا دور نشود و به ثواب اخروی برسد و از عقاب در امان باشد.

عمده بحث این است که آیا دواعی ادنی و حد وسط سبب فساد عبادت می‌شود یا نه؟ ‌شهید اول[2] نسبت می‌دهد که علمای امامیه به قطع رسیده‌اند که نماز به این دواعی مفسد عبادت است یا علامه حلی در کتاب مسائل الحنّائیه که عدلیه اتفاق دارند عبادت به قصد دواعی ادنی و حد وسط ثواب ندارد یا فخر رازی در تفسیر خودش می‌گوید که متکلمین بر بطلان این نماز اتفاق دارند.

نظر استاد: حق اینست که درباره نیت یک نظریه‌ای اضافه شود که اگر در کنار این دواعی ادنی و متوسطه قصد امتثال امر بیاید وجهی برای بطلان عبادت محقق نمی‌شود لذا صرف قصد ثواب اخروی و برکات دنیوی از نماز موجب بطلان نیست چون قبل از این قصد یک قصد دیگری است و آن امتثال امر الهی است و اینجا باید بحث طولی و عرضی بشود که اگر دواعی اَدنی در عرض قصد امر باشد موجب ابطال عمل است چون یک امر مستقلی می‌شود اما در طول عبادت که رابطه علت و معلول است که علت اصلی اینکه ثواب ببرد و دستیابی به برکات و ... امتثال امر الهی است و بقیه معلول‌اند که موجب بطلان دیگر نمی‌شود.

جمع‌بندی: سه قسم فوق در عروه درست است چون طاعت قصدی است و مکلف باید قصد امتثال امر خدا را بکند و این دواعی سبب فساد عبادت نیست چون قصد امر را دارد و در طول قصد امر است نه در عرض آن.