موضوع: (شرایط وضو - دلیل عدم وجوب نیت وجه - معانی نیت وجه - حکم گرفتن وضوی واجب بجای مستحبی و بر عکس - اقوال - ادله - نظر استاد)

سومین دلیل برای اینکه اگر قصد قربت نسبت به امری شک است که توصلی یا تعبدی است قاعده اشتغال است.

اما اشکال بر این قاعده: اینست که محل بحث ما شک در حصول مصلحت یا حسن و محبوبیت عمل و قصد امتثال امر است درحالی‌که قاعده اشتغال در شک در اقل و اکثر است و ما نمی‌دانیم که آیا قصد نیت وجه جزء متعلق امر است یا نیست؟ مثلاً اگر شک شود که نماز ده یا یازده جزء است آنجا بحث است که نسبت به جزء یازدهم برائت یا اشتغال جاری است یا نه؟ اما اینجا بحث درباره حصول و عدم مصلحت و محبوبیت و قصد امتثال امر درصورتی‌که نیت وجه نکند است که در اینجا قاعده قبح عقاب بلا بیان جاری نمی‌شود و اطلاق مقامی یعنی سکوت امام علیه‌السلام از بیان بااینکه امامان سهو و نسیان ندارند نشان می‌دهد که قصد وجه معتبر نیست لذا نباید قاعده اشتغال را در قصد وجه بیاوردید.

حال اگر شک در محصل غرض کردید یعنی نماز بدون نیت وجه غرض مولا را تأمین می‌کند یا نه؟ که این شک در محصل غرض است که برخی قائل به احتیاط شدند که باید نماز به نیت وجه خوانده شود اما در اینجا نیازی به احتیاط نیست چون اطلاق مقامی نداریم یعنی ائمه علیهم‌السلام درباره نیت وجه بیان نکردند و سکوت کردند.

اما دلیل بر عدم وجوب نیت وجه (واجب یا مستحب نیت کردن) در وضو: اطلاق اوامر شرعیه خود وضو است، ﴿فاغسلوا وجوهکم ...﴾ امر به شستن دست‌ها و صورت و مسح پا و سر فرمود اما حرفی از نیت وجه زده نشده است و این اطلاق نشان می‌دهد که نیت وجه واجب نیست و همان اندازه که شما وضو را انجام دهید کافی است.

سؤال: آیا نیت وجه را می‌شود غایت وضو قرارداد مثلاً بگوید اَتوضأُ لوجوبه؟ هیچ دلیلی برای این حکم نداریم چون غایت آن چیزیست که مترتب بر مغیی است و مغیی دو صورت دارد اول: قصد امتثال است یعنی چرا قصد کردی امتثال بکنی؟ چون واجب یا مستحب است که گفتیم نیت وجه لازم نیست. دوم: مغیی ذات عمل است یعنی خود وضو است اشکالش این است که غایت عمل، ثبوت عمل نیست بلکه سقوط عمل است چون ظرف عمل خارجی است و ظرف سقوط هم خارج است که اگر وضو بگیرد آن امر وضو از شما ساقط شد و نمی‌گویند که وجوب یا ندب برای متوضی ساقط شده است چون ظرف ثبوت ظرف تشریع است نه ظرف خارج.

اما همان که از عدلیه و محقق طوسی نقل شد که اگر نیت شود ثواب می‌برد و باعث می‌شود به سمت عمل حرکت کند که این حرف برمی‌گردد به داعی عمل که چرا وضو می‌گیرد چون دواعی مختلف است یا به خاطر خود خدا یا طمع بهشت و ... که دیگر نیت وجه نمی‌شود.

فصل ششم (تفسیر نیت وجه): پنج تفسیر وجود دارد:

اول: شهید اول و اشاعره معتقدند که نیت وجه همان قصد امتثال امر مولاست که این معنا مناسب با قصد امر از نظر سید نیست اما بقیه معانی ذیل، مناسب است.

دوم: از اکثر عدلیه، به‌ معنای لطف در واجبات و مندوبات است یعنی می‌گوید من وضو می‌گیرم تا از الطاف الهی بهره‌مند بشوم.

سوم: برخی از معتزله: ترک مفسده است که بعد از وضو گناه نکنم.

چهارم: به معنای شکر است که وضو یعنی شکرا لله وضو می‌گیرم.

پنجم: سید در عروه: مطلق المصلحة که هم منافع اخروی و دنیوی است.

فصل هفتم: اگر بجای نیت مستحبی نیت واجب بکند یا برعکس یا بجای وضوی واجب، مستحب گرفت و برعکس آیا کافی هست یا نه؟

قول اول: سید در عروه که اگر این جابجایی تشریع یا تقیید نباشد صحیح است و الا باطل است.

قول دوم: مثل مرحوم امام ره و خویی ره و آقای گلپایگانی ره و هو المختار که تفصیل است که اگر به عنوان تشریع باشد باطل است اما اگر به‌عنوان تقیید باشد باطل نیست.

توضیح ذلک: اگر کسی عمداً بجای وضوی مستحبی، وضوی واجب بگیرد این عمل تشریع و حرام است و اگر عبادت متعلق حرمت باشد نهی در عبادت مفسد عبادت است اما اگر کسی آن وجوب یا ندب را قید برای آن واجب قرار داد مثلاً گفت أتوضأ لواجب یا لندب در اینجا سید و اتباع ایشان حکم به بطلان کردند چون «اذا انتفی القید انتفی المقید» وقتی که وضو به قید وجوب گرفته شود در حالی که ندبی بوده، وقتی قید وجوب رفت مقید هم می‌رود و باطل می‌شود.

اما ادله قائلین به قول دوم: می‌فرمایند که این وضوی او شخصی است و امر آن شخصی است که امر شخصی قابلیت برای تقیید را ندارد و تقیید مال طبیعی است نه جزئی پس این عمل ایشان از باب خطای در تطبیق است و خطای در تطبیق مبطل وضو نیست.