موضوع: (شرایط وضو - حکم نماز در دو وضو که یکی تجدیدی و علم به بطلان یکی از وضوئین دارد - مبانی رافعیت حدث به سبب وضوی تجدیدی - آیا قاعده فراغ اینجا جاری می‌شود یا نه؟ - اشکالات - نظر استاد)

مسئله ۳۹: درباره دو وضو است که یکی از آن وضوی تجدیدی است آنگاه علم به بطلان یکی از این دو‌ وضو پیدا کرد اما نمی‌داند آن وضوی واجب، باطل است یا وضوی تجدیدی؟ مثلاً یقین پیدا کرد که در یکی از وضوها مسح سر را انجام نداد و نماز خواند و بعد از نماز فهمید یکی از این دو وضو باطل بوده است، سید می‌فرماید هم نماز و هم وضو صحیح است و برای نمازهای بعدی نیاز به وضوی جدید ندارد البته بنا بر مبنای کسانی که وضوی تجدیدی را رافع حدث می‌دانند که اگر مصادف با واقع شد یعنی اگر این وضوی تجدیدی بعد از حدث بود نه قبل از حدث که اگر قبل از حدث باشد صحیح نیست.

درباره رافعیت حدث به سبب وضوی تجدیدی دو مبنا است:

اول: مشهور قائل‌اند که وضوی تجدیدی رافع حدث است.

دوم: عده از فقها مثل مرحوم علامه[1] و شهید اول[2] و محقق ثانی[3] و سید محمد موسوی العاملی[4] قائل‌اند که رافع حدث نیست هم نماز و هم وضو باید اعاده بشود و لذا اگر کسی علم به بطلان أحد الوضوئین داشت استصحاب بقای حدث جاری است و نماز و وضو باطل است.

سؤال مهم: آیا قاعده فراغ در این نماز جاری است یا نه؟ (چون شک بعد از فراغ از نماز است) حق این است که قاعده فراغ در اینجا جاری نیست به دو دلیل:

دلیل اول: چون شک در صحت صلاة، مسبب از شک در صحت وضو است لذا اینجا یک اصل سببی و یک اصل مسببی داریم که اصل سببی بر مسببی مقدم است و لذا قاعده فراغ باید در وضو جاری شود نه در نماز چون وضو سبب است و نماز مسبب است.

دلیل دوم: در جایی که صورت عمل از نظر شرایط و اجزاء کامل است قاعده فراغ جاری نمی‌شود و قاعده فراغ در جایی جاری است که شک شما به صورت عمل برمی‌گردد مثلاً بعد از نماز شک بین اینکه دو رکعت یا سه خوانده است یا نه؟ یا اینکه بعد از نماز شک می‌شود که نماز فریضه یا نافله خوانده است که قاعده فراغ جاری نمی‌شود.

سؤال: چرا صاحب عروه حکم به صحت وضو و نماز کردند؟ ایشان بنابر نقل شهید اول[5] ، تابع جمال‌الدین ابن طاووس شدند و مرحوم علامه[6] این قول را تقویت کرد و آن قول این است که چون ما در وضوی اول قاعده فراغ جاری می‌کنیم وقتی وضو صحیح است نماز هم صحیح است لذا مرحوم علامه می‌فرمایند که ایشان شک در صحت وضو دارند و با قاعده فراغ می‌توان شک را برطرف کرد.

نکته: در مدارک الاحکام ج ۱ ص ۲۶۱ آمده که از اخبار فراغ به دست می‌آید که شک در وضو باید بعد از فراغ از وضو باشد و اینجا شک در وضو بعد از وضوی تجدیدی است و ربطی به وضوی اول ندارد.

اشکال استاد به بیان فوق: قبلاً درباره اخبار قاعده فراغ بحث شد که این قاعده درباره وضوی تجدیدی جاری نیست و مربوط به وضوی واجب است چون از تعلیل امام علیه‌السلام در روایات فراغ این است که «لانه أذکر» یعنی وقتی وضوی واجب می‌گرفتید حواستان بود و شک بعد از وضو اعتنا نمی‌شود و این تعلیل مربوط به وضوی واجب است.

اشکال: اینجا تعارض بین دو قاعده است قاعده فراغ در وضوی دوم که تجدیدی است و دیگر قاعده فراغ در وضوی واجب چون صحت صلاة از آثار وضوی واجب است لذا با تعارض تساقط و مرجع قاعده اشتغال است و باید اعاده بکند.

جواب اشکال فوق: قبول داریم اثر عملی مال وضوی تجدیدی نیست و وقتی اثر عملی نبود قاعده فراغ جاری نمی‌شود و قاعده فراغ مال وضوی واجب است چون در باب وضوی تجدیدی بحث است که آیا این وضو را مقید به خواندن قرآن یا نماز و ... شده یا نه؟ و یا از باب نورٌ علی نورٍ گرفته شده که اگر از باب نورٌ علی نورٍ باشد قاعده فراغ جاری نیست مگر اینکه وقتی مقید بشود اشکال را می‌پذیریم.

إن قلت: بین دو مورد فرق است یعنی بین مورد قاعده فراغ و مقام بحث فرق است و آن اینکه قاعده در جایی جاری می‌شود که یقین نباشد و فقط شک باشد اما محل بحث ما هم یقین و هم شک است یقین به اینکه یکی از وضوها باطل است و نمی‌دانیم کدام است که اگر قاعده فراغ در یکی از این دو جاری شود ترجیح بلا مرجح است.

قلت: آنچه جلوی قاعد فراغ را می‌گیرد یقین تفصیلی است اما اینجا علم اجمالی به بطلان یکی از این دو‌ وضو است لذا اگر متعلق علم اجمالی متباین باشد یعنی یکی وضوی واجب باشد و دیگری تجدیدی باشد آن علم اجمالی اثری ندارد مثل اینکه نمی‌دانیم کدام از این دو نماز باطل است آیا نماز‌ واجب یا نافله باطل شده است؟ این علم اجمالی اینجا اثری ندارد.

سؤال: چرا قاعده فراغ در وضوی تجدیدی جاری نمی‌شود؟

جواب: قاعده فراغ جایی جاری می‌شود که قابل تدارک نباشد چون آن عمل بر من لازم و واجب بود و وضوی واجب قابل تدارک نیست و دو تا وضو نداریم اما وضوی تجدیدی قابل تدارک است.

بیان دیگر: وضو یا واجب است یا مستحب که اگر وضوی واجب باطل شود باید وضو گرفت و اگر وضوی مستحب باطل باشد واجب نیست گرفته شود لذا جایی که الزام نیست قاعده فراغ جاری نمی‌شود.