مسئله ۵۳: اگر بعد از نماز در اصل وضو شک کند یا در اثنای نماز نسبت به وضو شک کند چه وظیفه‌ای دارد؟ اما شک در وضو بعد از نماز؛ بنا بر صحت نماز گذاشته می‌شود و همچنین خودش را محدث به حدث می‌خواند و برای نمازهای بعدی وضو می‌گیرد. دلیل حکم به صحت نماز قاعده فراغ است چون شک بعد از فراغ لا یُعتنیٰ به است اما دلیل محدث بودن استصحاب بقای حدث است و قاعده فراغ لوازم خود را اثبات نمی‌کند که لازمه صحت نماز وضو داشتن نیست چون قاعده فراغ فقط دلالت مطابقی دارد.

اما آن صورتی که شک در وضو در اثنای نماز کرد در اینجا گرچه مقتضای قاعده، حکم به صحت آن مقدار از نمازیست که خوانده است اما از آنجایی که قاعده تجاوز در اینجا جاری نمی‌شود و طهارت شرط نماز از اول تا آخر نماز است به معنای این است که تمام این حالات نماز باید در درون طهارت واقع شود تا آن نماز صحیح باشد لذا حکم به بطلان نماز می‌شود و باید وضو بگیرد و این نماز را اعاده بکند.

سؤال: آیا قطع این نماز حرام است یا اتمام این نماز واجب است؟ جواب: سید در عروه فتوا داده‌اند که احتیاط واجب اتمام نماز است و بعدازاینکه وضو گرفت اعاده بکند علت این احتیاط این است که احتمال می‌دهد قاعده تجاوز جاری است که در این صورت قطع نماز حرام است چون در قاعده تجاوز است که هر کسی که از آن محل تجاوز کرد اگر شک کند ادامه بدهد اما به نظر ما دلیلی بر این احتیاط نیست چون دلیل ما بر حرمت قطع نماز اجماع فقها است که قطع نماز حرام است و قطعاً اجماع دلیل لبی است و دلیل لبی قدر متیقن می‌خواهد و قدر متیقن آنجایی است که به آن نماز بتواند اکتفا بکند یعنی معتقد باشد که اگر این نماز را تمام کند امتثال حاصل شده است لذا قطع نماز حرام است اما مورد ما آنجایی است که نمی‌شود به این نماز اکتفا کرد بلکه باید دوباره اعاده بکند.

بقی الکلام: آیا قاعده تجاوز در نفس وضو جاری می‌شود یا نه؟ یعنی در نماز شک می‌کند که آیا وضو گرفته است یا نه؟ و چون از وضو تجاوز شده به این شک اعتنا نکند، درباره شرطیت وضو برای نماز دو‌ مبنا است:

مبنای اول: نفس وضو شرط برای نماز است یعنی همان نفس شستن اعضای وضو لذا مثل اذان و اقامه می‌شود که همان‌طوری که برای اذان و اقامه محل و جای معینی است قبل از نماز همچنین برای وضو محل مشخصی است که بر این مبنا باید حکم به قاعده تجاوز کرد و مؤید این نظریه روایات نقض است که در باب نواقض وضو است که خواب و غیر آن وضو را نقض می‌کند که لازمه‌اش اینست که مادامی‌که وضو نقض نشده همچنان می‌تواند شرط صحت نماز باشد ولی وقتی‌که نقض شد مثلاً خوابید این وضو شرط صحت نماز نیست، و آیه ﴿اذا قمتم الی الصلاه ...﴾ مساعد همین نظریه است چون وضو را محدود به قبل از نماز می‌داند لذا اگر در اثنای نماز شک کرد، از محل وضو تجاوز کرده است.

مبنای دوم از مشهور فقها: شرطیت وضو آن طهارتی است که مسبب از وضو است که وضو به انسان طهارت می‌دهد که اینجا وضو شرط مقارن نماز می‌شود نه شرط مقدم مثل ستر و استقبال است لذا برای آن محلی نیست و اگر در اثنای نماز شک کند قاعده تجاوز جاری نمی‌شود چون همان‌طوری که نماز باید مقارن با ستر و استقبال باشد همچنین باید مقارن باشد با آن طهارتی که مسبب از وضو است و حق هم همین مبنا است چون در لا صلاة الا بطهور مفاد آن این است که طهارت شرط مقارن نماز است و برای طهارت محل معینی نیست.

إن قلت: در اصول خوانده‌ایم که وجوب وضو مقدمی است یعنی وضو زمانی شرط نماز است که به دنباله وضو محدث نشود و وقتی وجوب وضو مقدمی باشد محل دارد که دیگر شرط مقارن نمی‌شود.

قلت: شرط مقارن آن اثری است که از وجوب مقدمی برمی‌خیزد و اثر طهارت است که مسبب از آن وضو است ضمن اینکه وجوب مقدمی وضو وجوب آن شرعی نیست بلکه عقلی است یعنی عقل می‌گوید مقدمه واجب، واجب است که خداوند نماز را بدون وضو واجب نکرد لذا آنچه ما می‌خواهیم نمازی است که مقید به‌ شرط طهارت است مثل اینکه نماز ظهر قبل از نماز عصر است و این قبلیت نشان نمی‌دهد که محل نماز ظهر قبل از عصر است چون اگر کسی نماز ظهر را خواند و عصر را نخواند نماز ظهر او باطل نیست یا تعقیبات نماز بعد از نماز است حال اگر کسی نماز نخواند و تعقیبات خواند یا نماز خواند و تعقیبات نخواند مشکلی ندارد پس قاعده تجاوز در اثنای نماز جاری نمی‌شود چون برای وضو محلی نیست که تجاوز از آن محل جاری شود.