موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /فیمن تجب علیه الزکاة

زکات فطره

مساله ۱: کسی که موقع غروب شب عید فطر ؛ بالغ ، عاقل و هوشیار است و فقیر نیست باید برای خودش و کسانی که نان‌خور او هستند هر نفری یک صاع (تقریبا سه کیلو) گندم، جو ، خرما، کشمش، برنج ذرت و مانند آن به مستحق بدهد و اگر پول یکی از اینها را بدهد کافی است.

دلیل: صحیحه صفوان جمال گفت از امام صادق علیه السلام از زکات فطره پرسیدم امام فرمود: بر کوچک و بزرگ و برده و آزاد یک صاع از گندم و جو خرما و کشمش به فقیر فطریه بدهد.

عن صفوان الجمال قال: سألت أبا عبد الله (عليه السلام) عن الفطرة، فقال: على الصغير والكبير والحر والعبد عن كل إنسان صاع من حنطة أو صاع من تمر أو صاع من زبيب.[1]

توضیح: بین فقهای شیعه هیچ اختلافی نیست در اینکه بر بچه و دیوانه و برده زکات فطره واجب نیست چون حدیث رفع القلم جاری است لذا لفظ (علی) به معنای وجوب نیست. بلکه به معنای (عن) است و قول امام (عن کل انسان ) گواه بر این تفسیر است آنوقت محتوای حدیث وجوب پرداخت زکات فطره است از جانب بچه و بزرگ و آزاد و برده و جانب هر انسانی یک صاع از گندم و خرما و کشمش باید پرداخت شود.

و اما زکات فطره بر چه کسی واجب میشود؟

اجماع مسلمین و هم روایات بر این است که زکات فطره بر عاقل بالغ و هوشیار واجب است. امام صادق علیه السلام فرمود: بر هر کسی زکات فطره واجب است، فطره واجب میشود مفهومش این است که بر کسانی که زکات واجب نیست مثل بچه و دیوانه و برده زکات فطره هم واجب نیست. این مفهوم حجت است چون در مقام تحدید است حد وجوب زکات را بیان می‌کند.

محمد بن محمد المفيد في (المقنعة) عن عبد الرحمان بن الحجاج، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: تجب الفطرة على كل من تجب عليه الزكاة.[2]

و اما چه کالاهایی را به فقیر بعنوان زکات فطره بپردازد؟

علی بن بابویه و فرزندش صدوق و ابن ابی عقیل عمانی اخراج چهار چیز را واجب دانست گندم و جو، خرما و کشمش.

شیخ طوسی در کتاب خلاف اخراج هفت چیز را واجب میداند خرما ، کشمش ،گندم ، جو، برنج ، پنیر و شیر. ادعای اجماع کرده است که اگر اینها را بپردازید تکلیف خودتان را انجام دادید و اخراج غیر از اینها جایز نیست.

بسیاری از فقها قوت غالب را گرفته اند فرق نمی‌کند که قوت غالب چه کالا و اجناسی است مرحوم شیخ حر عاملی نیز روایاتی را تحت همین باب ذکر کرده است.

عن سعد ابن سعد الأشعري، عن أبي الحسن الرضا عليه السلام قال: سألته عن الفطرة كم يدفع عن كل رأس من الحنطة والشعير والتمر والزبيب؟ قال: صاع بصاع النبي صلى الله عليه وآله وسلم.[3]

ابن جنید و جماعتی از فقها مثل ابو الصلاح حلبی نیز همین مبنا را دارند مختار اکثر متاخرین همه همین است چنانچه ما نیز آن را در متن مساله ذکر نموده ایم.[4]

مساله ۲: زکات فطره بر فقیر واجب نیست کسی که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد و کس و کاری هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و عیالاتش را بگذراند فقیر است و دادن زکات فطره بر او واجب نیست.

دلیل:

۱.صاحب جواهر ادعای اجماع منقول و محصل کرد و شیخ طوسی این فتوا را به بسیاری از فقهای شیعه نسبت دادند و ادعای صاحب جواهر تائید می‌شود.

۲. روایات: دو دسته اند

یک گروه از روایات وجوب فطریه را بر فقیر نفی میکند مثل صحیحه حلبی از امام صادق علیه السلام درباره مردی که زکات میخورد پرسیده شد آیا بر او فطریه واجب است؟ بپردازد فرمود: نه.

عن الحلبي، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: سئل عن رجل يأخذ من الزكاة عليه صدقة الفطرة؟ قال: لا. [5]

در این باره ۱۲ روایت وارد شده است.

گروه دوم روایاتی است که وجوب فطریه را بر فقیر اثبات میکند در این باره ۳ روایت است مثل صحیحه حلبی از امام صادق علیه السلام: زکات فطره بر هر فردی از خاندانت از بچه و بزرگ و برده و آزاد و دارا و گدا واجب است.

عن الحلبي، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: صدقة الفطرة على كل رأس من أهلك الصغير والكبير والحر والمملوك والغني والفقير الحديث. [6]

عن صفوان الجمال قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الفطرة فقال: عن الصغير والكبير والحر والعبد عن كل إنسان منهم صاع من حنطة أو صاع من تمر أو صاع من زبيب.[7]

سه حدیث در این باره نقل شده است مرحوم شیخ طوسی و غیر شیخ این گروه دوم را حمل بر استحباب کردند ضمن اینکه در حدیث (علی کل راس) بمعنای وجوب نیست بلکه به معنای (عن) است که در ذیل مساله یکم گذشت. و تعارض هم غیر مستقر است و اگر تعارض هم مستقر باشد حدیث را باید طرح کرد چون اصحاب امامیه از این حدیث اعراض کردند و هیچ کس به آن فتوا ندادند.

مساله ۳ : کسانی که در غروب شب عید فطر نان‌خور او حساب می‌شوند فطره‌ی آنها را بدهد بچه یا بزرگ مسلمان یا کافر واجب‌النفقه باشد یا نه در شهرش باشند یا شهر دیگر.

دلیل: روایات: شانزده روایت وارد شده (الفطره واجبه علی کل من یعول من ذکر او انثی صغیر کبیر حر او مملوک) اجماع فقها بر این فتوا است اختلافی در این مساله نیست.

حدیث 1: عن صفوان الجمال قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الفطرة فقال: عن الصغير والكبير والحر والعبد عن كل إنسان منهم صاع من حنطة أو صاع من تمر أو صاع من زبيب. [8]

حدیث 2: عن عمر بن يزيد قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الرجل يكون عنده الضيف من إخوانه فيحضر يوم الفطرة يؤدي عنه الفطرة؟ فقال: نعم الفطرة واجبة على كل من يعول من ذكر أو أنثى صغير أو كبير حر أو مملوك.[9]

حدیث 7: قال: وقال أمير المؤمنين عليه السلام في خطبة العيد يوم الفطر: أدوا فطرتكم فإنها سنة نبيكم، وفريضة واجبة من ربكم، فليؤدها كل امرئ منكم عن عياله كلهم ذكرهم وأنثاهم وصغيرهم وكبيرهم وحرهم ومملوكهم عن كل إنسان منهم صاعا من تمر، أو صاعا من بر، أو صاعا من شعير.[10]