موضوع: المقدمة/الصحيح و الأعم / مباحث الفاظ - دامنه نزاع بین صحیحی و اعمی - اقوال - اشکال - آیا صحت و فساد در شرط عقلی وارد می شود یا نه ؟

امر سوم (دامنه نزاع صحیحی و اعمی): دو قول است :

قول اول (از شیخ انصاری ره): دامنه نزاع اجزای نماز است نه شرایط نماز، مثلا آیا قرائت صحیح خوانده شد یا باطل؟

قول دوم (اکثر علمای اصول): دامنه نزاع هم اجزای عبادات و هم شرایط عبادات را فرا می گیرد، عمده، دلیل مرحوم شیخ است که مرتبه اجزاء، مرتبه مقتضی است و مرتبه شرایط، متاخر از مرتبه مقتضی است و آنچه در مسمی و ذات مرکب دخیل است اجزا است لذا اگر اجزاء تشکیل نشود مرکب ساخته نمی شود اما آنچه آن اجزاء را به فعلیت می بَرد و در خارج محقق می کند شرایط است لذا شرایط در تاثیر فعلیت موثر است اما اجزاء در اصل تشکیل مرکب موثر است بنابراین وقتی اجزاء صحیح باشد شرایط می تواند تاثیر بکند اما وقتی اجزاء فاسد باشد شرایط بی اثر است اگر شرایط در مسمی مرکب دخیل بود و در رتبه اجزاء بود ولی در فعلیت مرکب اثر می گذارد لذا در رتبه اجزاء نیست.

اشکال دلیل فوق : در باب وضع حتی ایشان فرمود وضع الفاظ برای مجموعه اجزا و شرایط است ، یک مرکب که از سوی واضع وضع می شود برای خصوص‌ اجزا وضع نشده بلکه برای مجموعه اجزا و شرایط وضع شد لذا نمی توان جدا کرد که صحت وفساد در اجزا می آید و در شرایط نمی آید. اگر دامنه وضع تعمیم دارد که اجزا و شرایط را شامل می شود قطعاً دامنه صحت و فساد تعمیم دارد و شامل اجزاء و شرایط می شود. اما تقدم و تاخر رتبی که فرمودند رتبه اجزاء مقدم بر رتبه شرایط است این حرف درستی است اما در اصل وضع دخالتی ندارد چون حقیقت وضع را واضع تشکیل می دهد واضع آن طوری که وضع کرد باید عمل شود که نماز را برای مجموعه اجزا و شرایط وضع کرده است.

عمده بحثی که در شرط مورد نزاع می گیرد شرط عقلی است، درباره شرایط شرعی، حق با مشهور است که صحیح و اعمی بحث می کنند، مثال برای شرط عقلی قصد قربت است برای نماز که عقل می گوید مولای حکیم را بی احترامی نمی کنند و با قصد قربت وارد می شوند و مثال دوم عدم وجود مزاحم است که نباید نماز با ازاله نجاست مزاحمت کند.

حال آیا صحت و فساد در شرط عقلی وارد می شود یا نه؟ ریشه این بحث به اینجا بر می گردد که شرط عقلی خارج از حریم مسمی است چون موضوعٌ له نماز یازده جزء است و قصد قربت و عدم وجود مزاحمت از اجزاء نیست لذا داخل در مسمی نیست وقتی داخل نبود باید رتبه را شناخت و رتبه این دو باید بررسی شود. به عقیده مرحوم نائینی ره و بسیاری از بزرگان این دو شرط عقلی در رتبه امتثال است لذا خارج از بحث نزاع است ، امتثال به دو رتبه، متاخر است چون اول رتبه امر "اقیموا الصلاة" است بعد رتبه مامورٌ به و مجموعه صلات است و بعد رتبه امتثال است و در رتبه امثتال قصد قربت می کند چون عبادت است و شرط است که مزاحمی برای آن نباشد لذا صحت از ناحیه قصد قربت و قصد وجه و عدم وجود مزاحمت متاخر است که اگر دخیل در نماز باشد لازم می آید "ما هو المتاخر"، متقدم شود و هو محالٌ چون مقام امتثال فرع وجود امر است و فرع وجود متعلق امر است و نمی شود چیزی فرع اصل شود لذا معقول نیست مزاحمت ازاله نجاست از مسجد دخیل در صحت نماز باشد یا معقول نیست که قصد قربت که بعد از امر و متعلق امر است دخیل در صحت نماز باشد؛ علاوه بر اینکه این صحت از ناحیه امر شرعی نیست بلکه از ناحیه امر عقلی است یعنی صلِّ دلالت ندارد که نماز باید با قصد قربت انجام شود و نماز بدون قصد قربت صحیح نیست بلکه عقل می گوید نماز باید با قصد قربت خوانده شود لذا هرگز دخیل در صحت و فساد نماز نیست چون خارج از حریم نماز است.