موضوع: المقدمة/الصحيح و الأعم / مباحث الفاظ - آیا بحث حقیقت شرعیه ثمره دارد یا نه ؟ - نظر مرحوم آخوند ره - اشکال آقای نائینی ره - اشکال آقای خویی به مرحوم نائینی ره - دفاع استاد از مرحوم نائینی ره - بحث صحیح و اعم - ارتباط این بحث با حقیقت شرعیه

سؤالِ ما در آغاز درس این است که آیا حقیقت شرعیه ثمره‌ای دارد یا نه؟ مرحوم آخوند در کفایه فرمودند تارة : تاریخ استعمال و وضع معلوم است و اخری : تاریخ آن‌ها مجهول است ، که اگر تاریخ هر دو معلوم باشد مباحث حقیقت شرعیه ثمره دارد مثل صلاة وضع اصلی و لغوی آن دعاست که در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله برای نماز استعمال شده و ثمره‌اش این است که بر همه ما فرض است صلاة را در معنای شرعی آن بکار ببریم.

اما بنابر آنکه تاریخ هرکدام مجهول باشد در اینجا شک در تقدم و تأخر استعمال است و از قبیل شک در تقدم و تأخر حادث است چون استعمال یک امر حادث است بالاخره پیامبر در جمع مردم ایستادند و فرمودند صلوا کما رأیتمونی اُصَلّی در این صورت استصحاب عدم تقدم حادث جاری نیست چون دو تا مشکل دارد :

مشکل اول : این اصل معارض دارد ، اصل عدم تقدم استعمال بر وضع معارضه می‌کند با اصل عدم تقدم وضع بر استعمال.

مشکل دوم : اصل مثبت است چون لازمه عقلی استصحابِ عدمِ تقدم استعمال ، اثبات تقدم وضع است و اگر استصحاب لازمه عقلی را ثابت کند اصل مثبت است و حجت نیست لذا در این فرض مسئله حقیقت شرعیه اثری ندارد چون تاریخ وضع و استعمال مجهول است، آنگاه می‌فرماید فتأمل.

وجه تامل: مبنایی است که مرحوم آخوند در بحث استصحاب دارند که ایشان قائل است که استصحاب تأخر حادث مقتضی ندارد لذا نوبت به آن دو اشکال نمی‌رسد چون یکی از ارکان استصحاب وحدت قضیه متیقنه و مشکوکه است و باید احراز شود که قضیه مشکوک به قضیه متیقنه متصل است اما در بحث تقدم و تأخر دو چیز است وضع یک موضوع و استعمال موضوع دیگری است و بین آن‌ها وحدت نیست ازاین‌جهت فتأمل فرمودند.

اشکال مرحوم نائینی ره در اجود التقریرات : ایشان نظر مرحوم آخوند را از اصل نمی‌پذیرد و می‌گویند چه قائل به حقیقت شرعیه باشیم و چه نباشیم معانی الفاظ شرعیه از سوی امامان علیهم‌السلام برای ما بیان‌شده است اگر جایی از کلمات قرآن منظور خدا برای ما مشخص نباشد امامان معصوم علیهم‌السلام برای ما بیان کرده‌اند لذا ثمره‌ای که مرحوم آخوند نقل کرد ثمره نیست و ما شک در تقدم و تأخر نداریم و هر چه بکار می‌رود امامان معصوم علیهم‌السلام تبیین کرده‌اند و چیزی بنام مجهول نداریم.

اشکال آقای خویی بر ایشان : بسیاری از الفاظ قرآن از سوی ائمه اطهار علیهم‌السلام بیانی نرسیده است و مجهول است مثلاً آیه ﴿قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی﴾[1] که این صَلیّٰ به معنای نماز است یا دعا است ؟

دفاع استاد از آقای نائینی ره : اشکال فوق وارد نیست چون در مورد این آیه فوق دو روایت داریم یکی صحیحه زراره و دیگری موثقه ابی بصیر است که از امام علیه‌السلام سؤال کردند که صلّی چیست ؟ فرمودند خداوند روزه ماه رمضان را قبول نمی‌کند مگر به برگزاری صلات عید فطر و صلات عید فطر را قبول نمی‌کند مگر به صلوات بر پیامبر و آل او که یعنی اشاره به همان دعای قنوت دارد که مشتمل بر صلوات بر پیامبر و آله است بعد امام علیه به همین آیه استشهاد کردند.

اما بحث صحیح و اعم : اموری در اینجا بحث می‌شود :

امر اول : ارتباط نزاع صحیحی و اعمی با مبحث حقیقت شرعیه چیست ؟ علمای اصول درباره حقیقت شرعیه سه مسلک دارند ، اول : ثبوت حقیقت شرعیه و هو المختار که دو دسته شدند برخی به استعمال و برخی به انشای فعلی ، دوم : انکار حقیقت شرعیه و قائل به مجاز شدند که صلات در ارکان مخصوصه مجاز است و سوم : انکار هر دو بحث است اما از باب تعدد دال و مدلول اثبات کرده‌اند که حقیقت شرعیه را می پذیریم لذا ارتباط صحیحی و اعمی با هر سه مسلک باید بررسی شود :

اما مسلک اول : حق این است که بنابر ثبوت حقیقت شرعیه باید بحث شود که آیا صلات حقیقت در صلات صحیح است یا اعم از صلات صحیح و فاسد است ؟ مثلاً نماز بدون وضو هم صلاه است و اطلاق صلاه هم بر نماز بی‌وضو هم می‌شود یا نه ؟

اما مسلک دوم : صلاه در ارکان مخصوصه مجاز است آیا این معنای مجازی صلات شامل صلات صحیح می‌شود یا اعم از صحیح و فاسد می‌شود ؟ چون در استعمال مجازی محتاج به قرینه هستیم و باید بحث شود که این قرینه صحیح است و یا اعم از صحیح و فاسد است ؟

اما مسلک سوم : که صلاه دو دالّ و دو مدلول دارد ، دالّ اول بر دعا دلالت دارد و دال دوم بر نماز دلالت دارد حال اگر کسی صلاه را اطلاق گذاشت یقیناً این اطلاق دو دالّ و دو مدلول دارد و شما مختارید هرکدام را اختیار کنید حال اگر دالّ دوم را اختیار کردید اینجا بحث است که آیا دلالت بر صحیح می‌کند یا اعم از صحیح و فاسد است ؟