موضوع: المقدمة/الصحيح و الأعم /تصویر جامع برای قول اعمی - نظر میرزای قمی ره - اشکالات به این نظریه ایشان

اما تصویر جامع برای اعمی که موضوعٌ له برای صحیح و فاسد است، علماء تصاویر مختلفی را ارائه کرده‌اند:

نظر اول : مرحوم میرزای قمی قائلست که جامع تمام نمازها، ارکان است چون اجزای نماز دو قسم است یک: اجزایی که عمداً و سهواً اگر ترک شود باعث بطلان نماز می‌شود و آن‌ها را ارکان می‌گویند، دوم: اجزایی که اگر عمداً ترک شود نماز باطل است، آنچه در موضوعٌ له است ارکان است اما سایر واجبات خارج از ارکان است ولی جزء مأمور به است پس صدق صلاة دائر مدار ارکان است، اما اشکالات این نظریه :

اشکال اول (از آخوند ره): اگر کسی صلاة واجد شرایط و اجزاء را به‌جا آورد چه اجزاء و شرایط وجودیه و چه عدمیه ولی یکی از ارکان نماز را به‌جا نیاورد مثلاً تکبیرة الاحرام را نگفت عرفاً می‌گویند این آقا نماز خوانده است و اگر موضوعٌ له نماز ارکان باشد با فقدان تکبیرة الاحرام نباید صدق صلاة بکند پس اینکه صدق صلاة می‌کند نشان می‌دهد که موضوعٌ له صلاة ارکان نیست.

اشکال دوم آخوند: اگر نمازگزاری ارکان نماز را انجام دهد اما بر روی "ما لا یصح السجود علیه" سجده نماید قطعاً اعمی این نماز را نماز نمی‌داند نتیجه می‌گیریم که موضوعٌ له نماز ارکان نیست چون اگر ارکان نبود باید به این نماز صدق صلاة می‌شد.

اشکال سوم از آخوند: ارتباط صلاة با اجزای خودش رابطه جزء و کل است نه رابطه کلی طبیعی با افرادش و فرقش این است که اگر اطلاق نماز بر تام الاجزاء و الشرایط اطلاق حقیقی است به اعتبار این است که نسبت صلاة و اجزاء و شرایط نسبت جزء و کل است لذا وقتی یکی از اجزای نماز نبود اطلاق صلاة بر این نماز اطلاق مجازی است نه حقیقی و از این مسئله نتیجه می‌گیرد که اگر موضوعٌ له صلاة ارکان باشد کسی که نماز تام الاجزاء و الشرایط را بیاورد باید اطلاق نماز بر او مجاز باشد چون به عقیده میرزا موضوعٌ له حقیقی نماز ارکان است نه بقیه اجزاء، لاجرم صلاة از بقیه اجزاء صحت سلب دارد و هرکجا صحت سلب باشد اطلاق مجازی است چنانچه در باب حقیقت و مجاز گفته شد که عدم صحت سلب علامت حقیقت است پس در نظر میرزای قمی باید مرتکب مجاز شویم.

اشکال چهارم از محقق نائینی ره: بین ارکان اختلاف تشکیکی است و به‌حسب مراتب مختلف است مثلاً رکوع برای کسی که قدرت بر رکوع دارد جزء ارکان است ولی برای کسی که قدرت بر آن ندارد باید رکوع را با اشاره انجام دهد و این رکوع ایمائی آیا رکن محسوب می‌شود یا نه؟ از دو حال خارج نیست :

حالت اول : یا باید قائل شویم که موضوعٌ له نماز ارکانی است که برای قادر مختار است و بقیه ابدال هستند مثلاً رکوع ایمائی مثل کفاره ثلاث ابدال هستند که این حرف باطل است چون ابدال در مقام اجزاء و امتثال است و مقام امتثال مأمور به در رتبه متأخر از موضوعٌ له است چون در رتبه موضوعٌ له بدل و مبدل منه معنا ندارد لذا برای ما مشخص نشد که این رکوع ایمائی رکن موضوعٌ له نماز است و حدش این است که بدل است و بدل هم در رتبه موضوعٌ له نیست.

حالت دوم : یا معتقدید که بین مراتب ارکان جامع وجود دارد مثلاً بین رکوع قادر و عاجز جامعی وجود دارد در این صورت اشکال برمی‌گردد که بین مقولات متباین تصویر جامع محال است چون ایمائی‌ها از مقوله "کیف" هستند و حقیقی‌ها از مقوله "أین" هستند.

اشکال پنجم از مرحوم نائینی: این اشکال با اشکال سوم آخوند نزدیک است ولی به نحو دیگری بیان‌شده و آن این است که سایر اجزاء و شرایط به جزء ارکان دو فرض دارد :

فرض اول : از موضوعٌ له خارج است در این صورت باید قائل شوید که اطلاق صلاة بر مازاد بر ارکان، اطلاق مجازی است و صحت سلب دارد و این خلاف وضع صلاة برای أعم و فاسد است چون اعمی طوری وضع می‌کند که لفظ صلاة حقیقتاً برای صلاة صحیح و فاسد صدق کند درحالی‌که مازاد بر ارکان خارج از معنا است.

فرض دوم : مازاد بر ارکان در ظرف وجودش از مقومات و اجزاء ماهوی است ولی در ظرف عدمش خارج از ماهیت است و این هم غیرقابل تصویر است چگونه ممکن است مازاد بر ارکان نماز در ظرف وجودش داخل در ماهیات معنا و در ظرف عدمش خارج از ماهیات معنا باشد لذا به این نتیجه می‌رسد که هرگز نباید نماز را به قانون تشکیک قیاس کرد چون تشکیک در ماهیاتی است که از قبیل سواد و بیاض است به لحاظ اینکه هم‌ جنس و هم فصل و هم ماده و هم صورت دارد ولی درباره عبادات و الفاظ عبادات جنس و فصل و ماده و صورت نیست بلکه ماهیات مرکبه مخترعه است و از امور محسوسه نیست بلکه از امور معقوله است لذا مرکب شرعیه را به بسیط خارجی مقایسه نکنید پس موضوعٌ له برای قدر جامع ، ارکان نیست.