موضوع: (اشکال محقق لاهيجي به مرکب بودن مشتق - جواب آقاي نائيني به ايشان - اشکال استاد به مرحوم نائيني ره)

بحث در اين بود که آيا مشتق بسيط است يا مرکب؟ صاحب شرح المطالع سيد شريف جرجاني گفتند که مشتق مرکب است که معناي الناطق يعني شيء له النطق است.

اشکال مهم محقق لاهيجي بر مرحوم جرجاني: اگر مشتق مرکب باشد ترکيب به دو صورت است:

صورت اول: يا مرکب از شيء و مبدأ مشتق است مثلاً الناطق يعني شيء له النطق.

صورت دوم: مشتق مرکب ا‌ز مصداق شيء است نه مفهوم شيء که اگر مرکب از مفهوم شيء باشد اشکال آن اينست که اخذ عرض عام در فصل لازم مي‌آيد و اگر مرکب از مصداق شيء باشد اشکال آن انقلاب قضيه ممکنه به ضروريه مي‌شود.

توضيح ذلک: يکي از نُه برهان استحاله دور انقلاب است، فصل، ذاتي شيء است چون اجزاي ذات دو چيز است يکي جنس و ديگري فصل مثلاً ذات انسان دو جزء دارد که ناطق فصل است و جنس، حيوان است حال اگر مراد از ناطق مفهوم شيء و نطق باشد انقلاب لازم مي‌آيد انقلاب عرض عام به فصل و چيزي که ذاتي شيء است بايد عرضي شيء باشد و طبق نظر محقق لاهيجي شيء عرض عام است يعني بر امور متباينه عارض مي‌شود اگر ناطق مرکب از مفهوم شيء و نطق باشد يقيناً نطق ذاتي انسان و شيء عرض عام است و انقلاب ذاتي به عرضي لازم مي‌آيد و اين محال است.

و از آن طرف حمل شيء بر خودش ضروري است مثل الانسان انسان که اگر ناطق يا ضاحک مرکب از مصداق شيء و کتابت و ضحک و نطق باشد انقلاب قضيه ممکنه به قضيه ضروريه مي‌شود مثلاً الانسان کاتب يک قضيه ممکنه است آن‌وقت کاتب يعني شيء له الکتابه و شيء له الکتابه يعني مصداق شيء که همين انسان است پس به تحليل عقلي مي‌شود: الانسان انسان له الکتابه که اين يک قضيه ضروريه مي‌شود پس حمل انسان بر خودش ضروري مي‌شود.

جواب مرحوم نائيني ره در فوائد الاصول و اجود التقريرات:

اينکه فرموديد عرض عام در فصل داخل مي‌شود و انقلاب لازم مي‌آيد درست نيست بلکه اخذ جنس در فصل لازم مي‌آيد چون مفهوم شيء جنس است نه عرض عام چون در تعريف عرض عام گفته‌اند که عرض خارج از ذات است که تارة جنس قريب است و اخري جنس بعيد است مثلاً الانسان ماش که مشي جنس قريب است اما الانسان متحيز که تحيز يعني مکان داشتن که جنس بعيد است در هر دو صورت هم مشي و تحيز خارج از ذات است درحالي‌که شيء نه جنس قريب و نه بعيد انسان است چون شيء بر همه امور متباينه اطلاق مي‌شود الحجر شيء و الانسان شيء و ... که دايره شيء وسيع است و نمي‌تواند عرض عام باشد پس شيء جنس است

اشکال استاد بر مرحوم نائيني ره:

اشکال نقضي: اگر شيء جنس باشد لازمه‌اش اين است که وجود خدا هم داخل در شيء باشد درحالي‌که خداوند خالق اشيا و فوق اشيا است.

اشکال حلي: عرض عام دو تعريف دارد: يکي اينکه عرض عام مجموعه حقايق زيادي را در خودش جا مي‌دهد مثلاً مفهوم مايع که جنس است که هم آب و هم مايع ظرفشويي و ... را شامل مي‌شود و تعريف دوم که از حد ذات خارج و در داخل ذات قرار دارد و مراد اصولي از عرض عام تعريف دومي است و مثال شما که از شيء زديد تعريف اول است اما منظور محقق لاهيجي از الانسان کاتب شيء له الکتابه يعني کتابت از ذات انسان انتزاع و بر ذات انسان حمل مي‌شود.