موضوع: (واجب تعبدی و توصلی - معانی قصد قربت - آیا قصد قربت یا امر داخل جزء یا شرط عبادت هست یا نه؟ - نظر آخوند - دلایل ایشان - اخذ قصد قربت در مقام ثبوت و مقام انشاء - اشکالات آن)

یکی از مقدماتی که در واجب تعبدی باید بحث شود قصد قربت است مرحوم آخوند و شیخ معتقدند که قصد قربت یک‌ امر عقلی است و ما نمی‌توانیم وجوب قصد قربت را از آیات شرعیه یا روایات به دست آوریم لذا قصد قربت دو معنا دارد:

معنای اول: یعنی قصد امر، کسی که نماز می‌خواند به قصد امتثال امر خدا نماز می‌خواند از باب اینکه عقل می‌گوید اطاعت از فرمان مولا واجب است و خدا ارشاد به این حکم عقلی کرده است ﴿اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم﴾.

معنای دوم: قصد امر به معنای تقرب به خدا است که نماز باید خالص برای خدا باشد، حال منظور از قصد قربت در اصول معنای اول است یعنی قصد امتثال امر خدا که وجوب قصد قربت در این قسم اول وجوب آن عقلی است.

سؤال: آیا قصد قربت به معنای قصد امتثال امر، شرط یا جزء عبادت است یا نه؟ (مثلاً طمأنینه یا طهارت لباس و مکان نمازگزار از شرایط است اما مثل حرکت و سجود جزء عبادت است).

جواب: آخوند و شیخ قائلند که قصد قربت جزء یا شر ط عبادت نیست بلکه خارج از عبادت است و آخوند دو دلیل اقامه کرده است:

دلیل اول: اگر قصد قربت شرط یا جزء عبادت باشد دور لازم می‌آید چون جزء یا شرط باید قبل از امر باشد تا متعلق امر بشود مثلاً طهارت و رکوع و ...، عقلاً وجود دارند آنگاه شارع می‌گوید اقم الصلاة که اگر قصد قربت قبل از امر باشد لازم می‌آید امر به صلات توقف بر قصد قربت داشته باشد و از آن طرف صلات به داعی قصد امر و قصد قربت متوقف بر وجود امر است چون تا امری نباشد صلاة به داعی امتثال امر معقول نیست و لذا دور صریح پیش می‌آید.

دلیل دوم: اگر قصد امر جزء یا شرط عبادت باشد باید قبل از امر باشد تا متعلق امر بشود و لازمه‌اش این است که مکلف نتواند قصد امر را انجام بدهد چون تا امری نیاید قصد امتثال امر فراهم نمی‌شود و ما قبل از آمدن امر قادر نیستیم قصد امتثال امر بکنیم.

مرحوم شیخ انصاری این دلیل دوم را بهتر از آخوند شرح داده‌اند و مرحوم آخوند بیان شیخ را خلاصه کردند اما بیان شیخ، ایشان می‌فرمایند قیود دو قسم‌اند:

قسم اول: قیودی‌اند که کاری به امر ندارند که چه امر اقم الصلاة باشد یا نباشد این سلسله قیود موجودند مثل رکوع و سجده و فاتحه الکتاب و قعود و ...

قسم دوم: قیودی که به توسط امر صادر می‌شوند و وجود می‌گیرند که تا امر صادر نشود این قیود نمی‌آیند مثل قصد قربت یا قصد امتثال، صلاة مقید به امر اقیموا قصد امتثال دارد یا روزه مقید به کتب علیکم الصیام قصد امتثال دارد و قبل از کتب علیکم الصیام یا اقیموا الصلاة قصد امتثال نمی‌آید لذا مرحوم شیخ می‌گوید وقتی قصد امتثال به برکت امر وجود می‌گیرد چطور قصد امتثال جزء یا شرط عبادت هست درحالی‌که جزء یا شرط باید قبل از امر باشد پس هم شیخ و هم آخوند قائلند که قصد امتثال امر جزء یا شرط عبادت نیست.

نظر استاد: برای بررسی این مسئله اصولی تحقیق در اطراف چهار مطلب ضروری است:

مطلب اول: مقام تصور است یعنی آن‌وقتی که خدا نماز را می‌خواست تشریع بکند آیا قصد قربت را در آن مقام لحاظ کرده است یا نه؟ مرحوم آخوند قائل به تصور صلاة به داعی امر است یعنی عند اللحاظ و التصور شارع مقدس قبل از اقیموا الصلاة قصد قربت را لحاظ کرده است.

اشکال مهم: اگر قصد قربت در مقام ثبوت واقعیت ندارد و‌ یک امر عقلی است معنا ندارد عند اللحاظ و التصور شارع او را تصور بکند و باید جزییت قصد امر ثبوتا معقول باشد تا شارع آن را قبل از انشاء به عنوان جزء نماز ملاحظه کند و بعد امر بکند چون مقام اثبات فرع بر مقام ثبوت است.

مطلب دوم: آیا در مرحله انشاء و جعل قصد قربت دخیل است نه؟ و یا محذوری دارد؟ مثلاً گفته اقیموا الصلاة مع قصد القربة ام لا؟ مرحوم نایینی[1] قائل به استحاله است ایشان نسبت بین متعلق حکم با خود حکم را نظیر بین عرض و معروض گرفتند همان‌طوری که تقدم معروض بر عرض تقدم رتبی دارد همچنین تقدم متعلق امر بر امر تقدم رتبی دارد رکوع و سجود و طهارت لباس و بدن تقدم رتبی بر امر اقیموا الصلاة دارد لذا اگر قصد امر بخواهد در مقام انشاء جزء انشاء باشد باید تقدم رتبی بر امر داشته باشد و خدا اگر بخواهد قصد امر را دخیل در انشاء بکند لازم می‌آید ما هو المتأخر، متقدم شود و این محال است یعنی قصد امر که متأخر از امر است بر خودش به دو رتبه مقدم شود یکی در رتبه امر و دوم در رتبه قصد امر و این محال است.