موضوع: (واجب تعبدی و توصلی - معنای دوم قصد قربت - نظرات علماء)

یکی از مباحثی که باید بحث شود تفسیر قصد قربت است. دو تفسیر وجود دارد:

تفسیر اول: قصد قربت به معنای قصد امتثال امر خداست که در جلسات قبل ثابت شد که قصد امتثال امر نه جزء و نه شرط عبادات است بلکه یک حکم عقلی است.

تفسیر دوم: به معنای قصد محبوبیت مولا یا قصد مصلحت یا اتیان عبادت به دواعی قربیه است، دواعی قربیه متعدد است از قبیل انس با خدا از طریق نماز خواندن یا نزدیکی به خدا یا تکلم با خدا.

نظرات علماء درباره تفسیر دوم:

نظر اول از آخوند ره: دواعی قربیه در متعلق امر به نحو جزء یا شرط دخیل نیست مثل تفسیر عقلی که یک حکم عقلی است که عقل می‌گوید اتیان عبادت بدون قصد قربت درست نیست چون عبادت روحش این است که با د‌واعی قربیه انجام شود ایشان در کفایه ج ۱ ص ۱۱۲ می‌فرماید اگر این دواعی در متعلق امر دخیل باشد و‌ مصلی این دواعی را قصد نکند اما قصد امتثال امر بکند نماز صحیح نباید باشد درحالی‌که شکی نیست نماز که بدون این دواعی با وجود قصد امتثال امر صحیح است چون حاکم در باب تعبدی عقل است که عقل می‌گوید اتیان عمل عبادی به قصد امر امتثال حاصل شد که اگر بنا باشد بقیه دواعی در متعلق امر دخیل باشد لازم می‌آید که ما وقع لم‌ یقصد وما قصد لم‌ یقع یعنی نماز به قصد امتثال که صحیح واقع شده مقصود خدا نبود و آنچه مقصود خدا است واقع نشده است.

نظر دوم از مرحوم نائینی ره[1] : ایشان هم دواعی قربیه را جزء مأمورٌ به نمی‌داند چون دواعی علت اراده است که اگر در متعلق امر دخیل باشد لازم می‌آید علت اراده معلول اراده بشود. توضیح ذلک: دواعی قربیه در مأمورٌ به به‌عنوان جزء یا شرط دخیل نیست چون وزان اراده تشریعیه وزان اراده تکوینیه است که هر خصوصیتی که در اراده تکوینیه معتبر است در اراده تشریعیه هم معتبر است مثلاً محرک عمل در اراده تکوینیه خود اراده است پس فعل ما معلول اراده ما است و تا عملی را اراده نکنیم انجام نمی‌شود.

سؤال: منشأ اراده چیست؟ پاسخ: اراده معلول دواعی است و داعی علت اراده است پس رتبه داعی بر رتبه اراده مقدم است و رتبه اراده بر رتبه فعل مقدم است و اگر بدواعی قربیه اراده تشریعیه دخیل در متعلق امر شرعی باشد لازم می‌آید آنچه دو رتبه مقدم است متأخر شود یعنی داعی که در رتبه اراده و فعل و عمل مقدم است متأخر بشود از این نظر می‌گوییم که دواعی قربیه جزء یا شرط متعلق امر عبادی نیست چون‌که داعی علت اراده بود و معقول نیست که معلول اراده بشود و انقلاب علت به معلول محال است.

نظر سوم از آقای بروجردی ره: ایشان اخذ دواعی دواعی قربیه در متعلق امر را هم موجب دور و تسلسل و هم عدم قدرت می‌دانند ایشان می‌فرمایند در دور دو چیز می‌خواهیم یکی موقوف و دیگری موقوفٌ علیهم اما موقوف یعنی اتیان عمل بدواعی قربیه توقف بر قربی بودن عمل دارد که اگر عمل قربی نباشد محال است به قصد قربی، قربی شود و قصد کاره‌ای نیست و اما موقوفٌ علیهم که قربی بودن عمل توقف دارد که آن عمل به دواعی قربیه اتیان شود چون اگر بدواعی قربیه انجام نشود نقل کلام در خود دواعی می‌شود که آیا آن دواعی عمل است یا نه؟ که اگر نیست خوب ولی اگر عمل است قصد قربت می‌خواهد یا نه؟ که تسلسل می‌شود. به‌بیان‌دیگر: اتیان عمل به داعی حُسن عمل متوقف بر حسن عمل دارد و حسن عمل هم متوقف بر دواعی حسن دارد که دور می‌شود

اما محذور عدم قدرت بر امتثال آنست که وقتی می‌توانیم نماز را به قصد مصلحت بیاوریم که نماز محبوبیت داشته باشد درحالی‌که مصلحت و محبوبیت برای نماز نیست بلکه برای نماز به داعی یکی از دواعی قربیه است پس نماز نه مصلحت و‌ نه محبوبیت دارد و تکلیف مولا به بندگان که صلاة را به داعی حسن یا قرب بیاورید تکلیف به غیرمقدور است که اول باید خدا صلاة را محبوب و ذات القرب بکند بعد بگوید که نماز را به داعی قرب بخوانید.