موضوع: (إجزاء - اتیان مأمورٌ به مجزی عن امر الواقعی - نظر آخوند - هل یجوز الامتثال بعد الامتثال ام لا؟ - نظر استاد)

بعد از اینکه مقدمات مسئله إجزاء بیان شد باید در سه مقام باید بحث کرد:

مقام اول: اتیان مأمورٌ به مطلقا، مجزی از امر واقعی است، مثلاً کسی که وظیفه‌اش نماز با تیمم است اگر نماز خواند و عذر برطرف شد نیازی به اعاده نیست چون همان نماز مجزی از امتثال امر واقعی است یا اگر کسی با استصحابِ طهارت نماز خواند بعداً یقین پیدا کرد که وضو نداشته است، می‌خواهیم بحث کنیم که آیا این نماز به حکم ظاهری مجزی از حکم واقعی هست یا نه؟ لذا یک مثال برای مقام اضطرار که نماز با تیمم و یک مثال برای حکم ظاهری نماز با استصحاب طهارت زده شد.

نظر مرحوم آخوند ره: ایشان قائل به إجزاء است اما ادله ایشان:

اولاً: در باب اوامر سه چیز لازم است، غرض و ملاک و طبیعت مأمورٌ به، کسی که وظیفه‌اش نماز با تیمم است قطعاً غرض حاصل شده است چون در خارج به وظیفه‌اش عمل کرده است، عقل می‌گوید اگر غرض با امتثال خارجی حاصل نشود خُلف فرض لازم می‌آید چون فرض این است که برای مضطر تیمم واجب است و این مضطر به وظیفه‌اش عمل کرد و اگر این وظیفه و امتثالِ این وظیفه، محصل غرض خدا نباشد پس از اول وظیفه‌اش اشتباه بوده که خلف فرض لازم می‌آید.

ثانیاً: اینکه تیمم بدون ملاک نبوده است و امر به تیمم ملاک دارد و ملاکش عجز از وضو است.

ثالثاً: آنچه بر عهده عبد است صرف الوجود طبیعت مأمورٌ به است و این طبیعت، وجود پیدا کرد و دیگر وجود بعدی نمی‌خواهد، کسی که نماز با تیمم خواند طبیعت نماز را محقق کرد و دیگر طبیعت موجود حاصل شد و دیگر نیاز به فردی دیگر نیست.

اشکال استاد به ایشان: اشکال ما به إجزاء نیست و إجزاء را به همان دلایل فوق قبول داریم بلکه مشکل ما صحت امتثال بعد امتثال است که آیا امتثال بعد امتثال صحیح است یا نه؟ یعنی اگر یک‌بار دیگر نماز با وضو بخواند صحیح است یا نه؟ مرحوم آخوند ره قائل به تفصیل شدند که امتثال سه حالت دارد:

حالت اول: امتثال؛ علت تامه حصول غرض است مثل اینکه مولا آب خواست و عبد آب آورد و رفع تشنگی شد اینجا امتثال بعد امتثال صحیح نیست.

حالت دوم: امتثال؛ علت تامه غرض مولا نیست بلکه جزء العله است که اینجا امتثال بعد امتثال جایز است مثل اینکه آبی که آورد ریخت اگر آب دیگری بیاورد اشکالی ندارد یا آب گرم شد و نیازمند به آب خنک است.

حالت سوم: نمی‌داند امتثال؛ علت تامه غرض مولا هست یا نه؟ در اینجا هم امتثال بعدی جایز است.

مثال فقهی: اگر نماز یومیه را فرادا خواند و دوباره می‌خواهد همین نماز را به جماعت بخواند که به آن امتثال بعد از امتثال می‌گویند با اینکه غرض مولا حاصل شده است باز هم نمی‌دانیم آیا نماز فرادا جزء العله هست یا نه؟ یا مثل خسوف و کسوف پیدا شد و نماز آیات را خواند اما هنوز خسوف و کسوف باقی است آیا باز هم می‌تواند نماز آیات بخواند یا نه؟ یا دوباره خمس دادن مثلاً؟

اما اشکال اول: ایشان بین امتثال مولای حقیقی و مولای مجازی خلط کردند چون آنجایی که عبد آب اولی را می‌آورد امتثال حاصل نشده است لذا آن امتثال دومی امتثال بعد از امتثال نیست فقط در یکجا امتثال بعد امتثال است آن‌هم جایی که مولا آب را بنوشد که آب بعدی امتثال بعد امتثال است لذا در مولای مجازی ما تابع غرض مولا هستیم و امتثال؛ علت تامه غرض مولا است زمانی که مولا امتثال عبد را عمل بکند؛ اما در مولای حقیقی امتثال؛ علت تامه نیست و اول بحث است چون ما به دنبال علت تشریع امر هستیم که علت تشریع امر تقرب به خدا است و اینکه عبد جرئت مخالفت با مولا را پیدا نکند لذا چه غرض حاصل شود یا نشود آنچه برای عبد لازم است این است که اوامر مولا را اطاعت کند هرکجا اطاعت حاصل شد نیازی به امتثال نیست چون یک امتثال، یک امر می‌خواهد و امر دومی هم نداریم پس وجهی برای امتثال دوم نیست.

اشکال دوم: در امتثال عبد و مولا دو غرض است یک غرض ابتدایی و دوم نهایی که غرض ابتدایی یعنی آب برای مولا است و غرض نهایی رفع تشنگی مولا است لذا در آنجا امتثال بعد امتثال تابع غرض مولا است که اگر غرض حاصل شد امتثال بعدی نمی‌خواهد و الا می‌خواهد اما در مسائل شرعی دو غرض نیست بلکه غرض واحد است اما آن غرض واحد ملزومه است که واجب است و یا غیر ملزمه است که مستحب است مثلاً تجدید وضو برای اینکه نورٌ علی نورٌ است مستحب است اما وضو برای نماز واجب ملزمه است لذا امتثال بعد امتثال تابع غرض نیست بلکه باید دید امتثال بعدی از باب عمل به امر مستحبی هست یا نه؟