موضوع: (إجزاء - آیا امتثال بعد امتثال جایز است یا نه؟ - روایات باب اعاده - احتمالات روایات - اشکالات آن - نظر استاد در امتثال بعد امتثال)

اگر کسی نماز با تیمم بخواند آیا امتثال بعد امتثال جایز است یا نه؟ یعنی یک‌بار دیگر هم نماز با وضو بخواند که در جلسه قبل از نظر اصولی بحث شد که امتثال بعد امتثال لازم نیست چون غرض حاصل شده است و غرض، علت امتثال است و وقتی علت حاصل شد امتثال بعدی وجهی ندارد مثل اینکه مولا آب را نوشید و رفع تشنگی شد که دیگر آب بعدی برای مولا وجهی ندارد، مهم روایات باب اعاده است که روایات اعاده دودسته‌اند:

دسته اول: مفهومش اینست که اگر با عامه نماز جماعت بخوانید می‌توانید اعاده کنید و خودتان دوباره بخوانید مثل «صحیحه عمر بن یزید عن ابی عبدالله علیه السلام إنه ما منکم أحد یصلی صلاة فریضة فی وقتها ثم یصلی معهم صلاة تقیة و هو متوض... الا کتب الله له بها خمسا و عشرین درجة فارغبوا فی ذلک». یا صحیحه عبدالله بن سنان نیز با همین متن و محتوا آمده که اگر کسی از شما شیعیان نماز واجب خود را خوانده است سپس بخواهد تقیه کند و با جماعت عامه دوباره بخواند خداوند ۲۵ درجه برای او می‌نویسد پس دراین‌باره رغبت کنید.

نظر استاد: این دسته از روایات اشاره‌ای به امتثال بعد امتثال نکرده است بلکه در مقام بیان حکم تقیه است که آیا تقیه مشروعیت دارد یا نه؟ حضرت فرمودند که به‌سوی تقیه رغبت کنید که از نظر اهل‌بیت علیهم‌السلام تقیه ثواب دارد.

دسته دوم: روایاتی که در مقام فضیلت نماز جماعت وارد شده است مثل حسنه هشام بن سالم که «الرجل یصل الصلاة وحدة (فرادی) ثم یجد جماعة قال علیه السلام یصلی علیهم و یجعلها الفریضة إن شاء الله» که این نماز خود را نماز واجب حساب کند اگر خدا بخواهد و در ردیف این روایت، روایات دیگری است که نماز جماعت را افضل و احسن از فرادی می‌داند و مشهور فقها هم در دو‌ مورد اعاده نماز به جماعت را فتوا داده‌اند:

اول: جایی که نماز را خوانده و نماز جماعت تشکیل شده است فرمودند مستحب است که نماز را به جماعت اعاده کند.

دوم: مشغول به نماز واجب است ولی جماعت برگزار شد اینجا می‌تواند نماز فرادی را تمام کند و دوباره آن را به جماعت بخواند مثل شیخ طوسی ره فتوا داده‌اند که نماز را به نافله تبدیل کند و دو رکعتی بخواند و نماز واجب خود را به جماعت بخواند پس این حدیث امتثال بعد امتثال را اجازه داده است.

احتمالات دسته دوم روایات: هر چهار احتمال درباره این کلام امام است که فرمودند «یجعلها فریضة» یعنی نماز دوم را که با جماعت اعاده می‌کند؛ نماز واجب قرار بدهد:

احتمال اول: حضرت با این عبارت می‌خواهند اشاره کنند‌ که امر اول باقی است و ساقط نشده است لذا کسی که نماز با فرادی خواند و بعد نماز جماعت تشکیل شد به اعتبار اینکه امر اول ساقط نشده است می‌تواند به نیت فریضه و واجب اقتدا کند که بر اساس این احتمال امتثال بعد امتثال جایز است.

احتمال دوم: امام اشاره‌ای به جواز امتثال بعد امتثال و بقای امر اول ندارند بلکه اشاره به نیت این شخص دارند که چگونه نیت بکند، می‌فرماید حالا که نماز واجب می‌خوانید نیت واجب بکنید مثل کسی که به‌جای نماز ظهر، نماز عصر را نیت کرد می‌تواند به نیت نماز ظهر عدول بکند، در اینجا هم امام علیه السلام به ایشان می‌فرمایند که شما که نماز فرادی خواندید به نیت واجب، الآن هم که می‌خواهید به جماعت دوباره بخوانید باز هم به نیت واجب بخوانید که طبق این احتمال اشاره‌ای به امتثال بعد امتثال ندارد.

احتمال سوم: شیخ طوسی ره در تهذیب الاحکام فرمودند‌ که منظور امام علیه السلام این است که نماز ظهر را تبدیل به نافله بکن پس همان نماز ظهر را به نیت واجب به جماعت بخوان چون کسی که نماز ظهر را به نیت واجب خواند امتثال حاصل شد و دوباره نمی‌تواند به نیت واجب در نماز جماعت شرکت کند لذا چکار کند که در نماز جماعت به نیت واجب بخواند؟ حضرت فرمودند آن نماز فرادی را تبدیل به نافله بکن و بعد نماز واجب را به جماعت بخوان. مرحوم بهبهانی ره در تأیید وجه مرحوم شیخ طوسی ره فرمودند که از ظاهر صیغه مضارع یعنی «یجعلها» استفاده می‌شود که این نماز جدیدی است و غیر از نماز اول است.

احتمال چهارم: و هو المختار ما در اینجا دو تا امر داریم یک امر که دلالت بر وجوب می‌کند و دوم هم امر به جماعت است که دلالت بر استحباب می‌کند و چون درک نماز جماعت افضل است امام علیه السلام راهنمایی فرمودند که می‌توانید آن نماز خود را بخوانید پس در اینجا امتثال بعد امتثال نیست بلکه دو‌ امر است یکی امر وجوبی و دوم مستحبی.

وجه تأیید احتمال چهارم: عقل است چون امر اول به حسب عقل ساقط شد چون غرض مولی حاصل شد لذا نمی‌تواند اعاده نماز به امر اول باشد بلکه اعاده نماز به امر دوم یعنی امر استحباب نماز جماعت است.

اما اشکال احتمالات فوق:

اشکال احتمال اول و دوم: این با فطرت سالم نمی‌سازد چون هیچ فطرت و عقلی قبول نمی‌کند که نماز ظهر که فرادی خوانده شد دوباره امر آن باقی باشد یا اینکه صرف نیت وجوب، اشاره امام علیه السلام باشد، نمی‌شود امام بفرمایند این نمازی که اعاده می‌کنید به جماعت به نیت واجب اعاده بکن چون نیت واجب ساقط شد یعنی همان امر اول که با فرادی ساقط شد.

اشکال احتمال سوم: خلاف ظاهر حدیث است چون ظاهر حدیث این است که مصلی که از نماز فارغ شد آنگاه نماز جماعت تشکیل شد امام می‌فرمایند نماز جماعت مستحب است و همان را تبرعاً بخوان چون ثواب می‌بری.

اما جایی که خسوف و کسوف باقی مانده است اعاده نماز آیات از باب امتثال بعد امتثال نیست آنجا هم از باب استحباب است که اولین باری که خسوف آمد بر شما واجب است که بخوانید با آن امر اول که وقتی خواند امتثال حاصل شد و دوباره خواندن مستحب است پس از روایات امتثال بعد امتثال ثابت نمی‌شود.