موضوع: (إجزاء - ملاک إجزاء - اقسام بدلیت - در چه صورتی بَدار جایز است؟)

بحث دوم: بررسی اقسام اربعه مأمورٌ به امر اضطراری است و قبل از بیان احکام ثبوتی اقسام اربعه، باید چهار نکته را توجه داشت:

نکته اول: ملاک إجزاء چیست؟ این است که مأمورٌ به اضطراری بتواند تمام المصلحة مأمورٌ به واقعی را تدارک کند لذا اگر مقداری از مصلحت واقعیه را ایفا کند و قسمتی باقی بماند حکم به عدم‌ إجزاء می‌شود مثلاً در بیابان آب نیست و وظیفه نماز با طهارت ترابیه است در اینجا این تیمم وافی آن مصلحت تامه وضو است چون واقعاً آب نیست اما اگر در منزل یا جایی کمی صبر کند که آب فراهم می‌شود اینجا نماز با تیمم خواندن وافی به تمام مصلحت وضو نیست.

سؤال: آیا موردی در عبادات هست که باقی‌مانده مصلحت آن قابل تدارک نباشد؟ (یعنی نمی‌شود اعاده و قضا کرد) بله در حج هست که یک زمان خاصی است و قضا ندارد یا مثل نماز مسافر و حاضر که هرگز نماز مسافر، نماز حاضر را و به‌عکس جبران نمی‌کند.

نکته دوم‌: آنچه در باب إجزاء علاوه بر ملاک فوق لازم است، اثبات بدلیت است چون بدلیت تارة: درعرض یکدیگر است مثلاً نماز فرادی که در عرض نماز جماعت است و هرکدام مصلحت مستقلی دارند و اخری: بدلیت در طول هم هستند مثلاً نماز با تیمم در طول نماز با وضو است، لذا ما باید ببینیم که منظور از بدلیت کدام قسم است؟ قطعاً هر دو مورد بحث است اما عمده قسم دوم است به‌شرط اینکه اضطرار مستوعب -در تمام‌ وقت- باشد یعنی کاملاً از نماز ظهر تا نزدیک غروب آب پیدا نمی‌شود اینجاست که تیمم بدل از وضو می‌شود اما اگر بداند در فلان ساعت آب پیدا می‌شود اینجا تیمم بدل نیست.

نکته سوم‌: در دو صورت عمل به امر اضطراری مجزی نیست:

صورت اول: مصلحت امر اختیاری و‌ امر اضطراری وحدت سنخی داشته باشند و تنها در شدت و ضعف متفاوت‌اند

صورت دوم: تفاوتشان به زیاده و نقیصه است و هر دو یک سنخ‌اند مثلاً در حال اختیار باید نماز را با وضو بخواند و در حال اضطرار نماز با تیمم است و هر دو یک سنخ‌اند چون هر دو طهارت می‌آورند اما تفاوت به شدت و ضعف است که وضو نسبت به تیمم اَشدُ طهارةً است و شاهد آن اینست که اگر در اثنای نماز آب پیدا شد باید نماز را اعاده کند پس فرق در شدت و ضعف است لذا آنچه در باب إجزاء بحث می‌شود این است که دو‌ تا مصلحت است یکی مربوط به عمل اختیاری است و مصلحت دوم جامع بین عمل اضطراری و اختیاری است و باید إجزاء در جایی برده شود که بین عمل اضطراری و اختیاری جامع باشد مثل اینکه اگر صبر کند آب پیدا نمی‌شود که نماز با تیمم می‌خواند و مجزی است اما اگر بین بدل و مبدلٌ منه جامعی نباشد مثل اینکه اگر صبر کند آب می‌رسد اینجا بین بدل یعنی طهارت ترابیه و مبدل منه یعنی طهارت مائیه جامعی نیست که جمع شود که اینجا قائل به عدم‌ اجزا می‌شویم

نکته چهارم: بَدار یعنی نماز در اول وقت که در صورتی جایز است که آن عمل اضطراری وافی به تمام مصلحت واقعیه باشد لذا علمای اصول می‌گویند که اضطرار، بدار را نمی‌آورد و‌ صرف وجود اضطرار مجوز بدار نمی‌شود بلکه مجوز بدار دو چیز است یکی‌ اضطرار و دوم این عمل اضطراری وافی به تمام مصلحت باشد.