موضوع: (مقدمه واجب لفظی است یا عقلی؟ - صور حکم عقلی - اقسام ملازمه بین وجوب مقدمه و ذی المقدمه)

امر دوم این بود که آیا مسئله مقدمه واجب مسئله لفظی یا عقلی است؟ حق این است که مسئله عقلی است و حاکم در اینجا و هم برهان عقل است اما برای دانستن مطلب دو نکته ضروری است:

نکته اول: حکم عقل بر دو صورت است:

صورت اول: حکم عقل مستقل یعنی قبل از اینکه شارع حکمی را تشریع کند عقل حکم می‌کرد مثل حسن انفاق و قبح ظلم لذا اگر شارع هم حکم به وجوب یا استحباب اتفاق بکند در شأن همین حکم عقل است یا اگر شارع ظلم را حرام کند ارشاد به همین حکم عقل است.

صورت دوم: حکم عقل غیر مستقل: جایی است که شارع حکم دارد و از ملزومات عقلیه استفاده می‌شود که فلان شیء هم حکمش همین است لذا برای به دست آوردن حکم آن شیء عقل مستقل نیست بلکه عقل نیاز به تأسیس حکم شرع دارد اینجاست که ملاکات عقلیه مطرح می‌شود که به چه ملاکی عقل فلان حکم را دارد؟ می‌گوییم به خاطر ملازمه چون عقل دیده است که بین حکم شرع و این شیء ملازمه است.

نکته دوم: بحث ملازمه در علم اصول هیچ ارتباطی به بحث ملازمه در مبحث دلالت الفاظ ندارد، اگر در مبحث دلالت الفاظ قائل به دلالت التزامی در مقابل مطابقی و تضمنی هستیم در اصول بحث از ملازمه به معنای دلالت التزامی نیست مثلاً در باب در باب دلالت التزامی می‌گوییم تارة عمی، بصر است یا لازمه بلند شدن این دود وجود آتش است اما در اینجا کاری به لفظ صل نداریم که بگوییم دلالت التزامی لفظ صل وجوب طهارت است چون صل بعث به طبیعت لابشرط است از این طبیعت هیچ‌ دلالتی به دست نمی‌آید غیرازاینکه ما را امر به امتثال طبیعت نماز می‌کند.

حال اقسام ملازمه بین وجوب مقدمه و وجوب ذی المقدمه:

قسم اول: بین وجوب فعلی ذی المقدمه و وجوب فعلی مقدمه ملازمه است یعنی خداوند دو امر نفسی دارد یکی‌ امر به صلاة و دیگری امر به طهارت مثل وضو و غسل که هر دو امر بعث شده و به مقام تنجز رسیده لذا هر دو وجوب فعلی شده‌اند و وظیفه مکلف در مقام امتثال این است که هم وضو بگیرد و هم نماز بخواند و بین این دو ملازمه است.

قسم دوم: تلازم بین دو اراده نه دو‌ وجوب فعلی، خداوند متعال یک اراده کرده که متعلق آن صلاة است و یک اراده که متعلقش وضو است لذا امر به ذی المقدمه و امر به مقدمه مسبوق به اراده مولی است و بین دو اراده ملازمه است یعنی عقل می‌گوید اگر خدا می‌خواست اراده کند که نماز را تشریع بکند قطعاً وضو و غسل را هم اراده کرده است و نمی‌شود انشاء نماز بکند اما اراده وضو و غسل را نکند.

قسم سوم: ملازمه بین اراده فعلیه بعث به ذی المقدمه با اراده تقدیری بعث به مقدمه یعنی وجوب ذی المقدمه فعلی است اما وجوب مقدمه تقدیری است.

قسم چهارم: ملازمه بین وجوب فعلی ذی المقدمه و وجوب تقدیری مقدمه، فرق این قسم با صورت سوم این است که در صورت سوم ذی المقدمه بعث شده ولی هنوز به فعلیت نرسیده زمانی که مکلف عالم به وجوب ذی المقدمه شد آن ذی المقدمه فعلی می‌شود.

نظر مرحوم آخوند ره: ایشان قسم دوم را قائل است و برخی قسم اول را قائلند اما قسم سوم و چهارم قائلی ندارد لذا بحث از ملازمه بین مقدمه واجب و ذی المقدمه از باب این است که وجوب فعلی ذی المقدمه و وجوب فعلی مقدمه ملازمه دارد یعنی اگر کسی اراده نماز بکند عقل می‌گوید باید اراده وضو هم بکند و بدون وضو حق ندارد نماز بخواند این می‌شود مقام امتثال اما بنا بر مبنای آخوند ره که ملازمه بین دو اراده است معنایش این است که بعث امر اختیاری است و هر فعل اختیاری مسبوق به اراده است پس بین بعث به وضو و بعث به نماز اراده خداوند است لذا عقل بر اساس قاعده استلزام به دست می‌آورد که بین این دو، بعث اراده خدا است لذا عقل فتوای به وجوب مقدمه می‌دهد پس حکم عقل مستقل نشد بلکه تابع اراده خداوند متعال شد.

نکته: برای به دست آوردن احکام غیر مستقل عقلی نیازمند به مقدمه خارجیه هستیم و مقدمه خارجیه این است که اگر بخواهید طهارت را واجب بکنید باید قاعده تلازم را پیاده بکنید لذا ما می‌خواهیم این را یک مسئله اصولی قرار دهیم که آیا از قاعده تلازم از این ملازمات عقلیه حکمی به دست می‌آید؟ و اگر حکمی به دست آید حجت است و می‌توان در جای دیگر هم استفاده کرد یا نه؟