الموضوع: الأوامر/مقدمة الواجب /الشک بین النفسیة و الغیریة

( اوامر - واجب نفسی و غیری - آیا استحقاق ثواب تفضلی است یا نه ؟ - اقوال - معانی استحقاق - نظر استاد - ترتب ثواب و عقاب در واجبات غیری استحقاقی است یا نه ؟ - نظر بزرگان - ادله )

دو تذنیب در کفایه مطرح شده است :

اول : آیا بر موافقت امر نفسی استحقاق ثواب و بر مخالفت امر نفسی استحقاق عقاب جاری می شود ؟ مثلا اگر کسی نماز بدون وضو خواند دو تا عقاب می شود یکی اینکه مخالفت وجوب نفسی یعنی نماز و دیگری بخاطر مخالفت واجب غیری یعنی وضو می شود ؟ اکثر اصولیین این بحث را مطرح کرده اند و این بحث در علم کلام در کشف المراد علامه هم می باشد

بیان مر‌حوم آخوند ره : این است که شکی نیست کسی که امر نفسی را امتثال کند مستحق ثواب است و کسی که امر نفسی را مخالفت کند مستحق عقاب است

اشکال بزرگان بر این بیان : آیا ثواب تفضلی یا استحقاقی است ؟ جمهور فقهای عامه و اکثر متکلمین ثواب را استحقاقی می دانند اما اشاعره و جمعی از علمای امامیه من جمله شیخ مفید ره و هو المختار ثواب واجبات نفسیه را تفضلی میدانند و لذا به مرحوم آخوند اشکال می‌کنند که نفرمایید شکی نیست بلکه و فیه ریب لذا باید دنبال معنای استحقاق بود که سه معنا دارد :

    1. معنای اول : معاوضه و داد و ستد است که عبد با خواندن نماز با خدا معاوضه کرده است مثل اجیر که از مستاجر مطالبه اجرت می کند چون با او داد و ستد کرده است

    2. معنای دوم : ثبوت حق کسی که نماز می خواند یعنی یک حقی بر خدا دارد مثل حقوق عبد و‌ مولا است

    3. معنای سوم : به معنای استحقاق شرعی است یعنی خداوند خودش وعده داد که اگر نماز بخوانید بهشت می روید و اگر تارک آن شوید جهنم می روید و خلف وعده حرام است و در قرآن گفته است خداوند خلف وعده نمی کند

اما بررسی معانی فوق :

معنای اول منظور نیست چون طبق این معنا عبد از مولا طلب کار می شود در حالی که مولا به عبد لطف کرده است و معنای دوم خلاف نظر متکلمین است چون خداوند با نماز و .... خواسته بشر را به مقام تقرب ببرد لذا بشر حقی بر خدا ندارد بلکه خدا حق دارد و قاعده لطف هر دو معنای اول را رد می کند اما معنای سوم هم خلاف ظاهر نظر متکلمین و فقهاست چون استحقاق به معنای لزوم و اجرای وعده نیست چون خدا مالک همه هستی ما است و نمی تواند در مالکیت ما بدهکار باشد و به این بیان حرف مرحوم آخوند ره رد می شود

اما استحقاق عقاب حرف درستی است کسی که واجبات نفسی را ترک کند مستحق عقاب است چون خدا از بنده طلب کار است

امادر ترتب ثواب و عقاب بر امر غیری ، مرحوم آخوند و عده ای از محققین و شیخ انصاری ره قائل به ثواب و عقاب بر امر غیری نیستند که اگر ثواب و عقابی هست بر امتثال واجب و مخالفت واجب نفسی است و هرگز ثواب و عقاب بر ترک وضو یا فعل وضو نیست ، ریشه فکری است این عده دو مطلب است :

    • مطلب اول : هر واجبی دارای مقدماتی و لوازمی است و ثواب و عقاب برای اصل واجب است نه مقدمات آن ، وضو و طهارت لباس و .... همه اینها از مقدمات نماز است که اگر نماز باطل باشد عقاب دارد و اگر صحیح انجام داد ثواب می برد و صحت نماز به تام الأجزاء و الشرایط است و بطلان هم به تام نبودن اجزاء و شرایط است.

اشکال : در روایات دارد که مقدماتی مثل وضو یا راه رفتن برای کربلا فلان ثواب دارد

جواب : این ثواب ها تفضلی است نه استحقاقی که خداوند آنقدر امام حسین علیه السلام را دوست دارد که برای قدم شما ثواب می دهد.

    • مطلب دوم : ثواب و عقاب از تبعات و آثار قرب و بُعد است قرب ، مثوبت و بُعد عقاب می آورد در حالی که انجام یا ترک واجبات غیری قرب و بعد نمی آورد ، روایت فرمود الصلاة قربان کل تقی نه الوضوء ، جلسه بعد از نهایة الدرایه نظر محقق اصفهانی ره بیان می شود