موضوع: الأوامر/مقدمة الواجب /تفصیل نایینی/ الدرس 36

( اوامر - واجب نفسی و غیری - نظر مرحوم نائینی ره در ملازمه بین مقدمه حرام و خود حرام - اشکالات استاد )

بحث در این بود که آیا بین مقدمه حرام و خود حرام ملازمه است یا نه ؟ مثلا اگر کسی مقدمات شراب را فراهم کرد اما خود شراب را نخورد آیا حرام انجام داده یا نه ؟ مرحوم آخوند تفصیل قائل شده بودند ؛ معمولا علمای اصول و فقها همه جا ملازمه بین مقدمه حرام و خود حرام را قبول ندارند چون علت تامه ارتکاب حرام اراده است مادامی که اختیار و اراده نیاید حرامی صورت نمی گیرد کسی که انگور را می خرد و شراب می سازد و تردید دارد که خدا را مخالفت کند یا نه ؟ هنوز اراده محقق نشده است پس اراده و اختیار علت تامه حرمت است نه صرفا اسباب تولیدی

مرحوم نائینی ره در اجود التقریرات[1] تفصیل دیگری دارند : فرمودند مقدمه بر سه قسم است

اول : حرمت مقدمه قهری است و خارج از اختیار فاعلش است در این صورت حرمت مقدمه حرمت نفسی می شود مثل اینکه می داند اگر در فلان مکانی برود گرفتار حرام می شود و اضطرار به حرام پیدا می کند این رفتن به آن مکان حرام است نه از باب اینکه مقدمه حرام است بلکه از باب حرمت نفسی است و حرمت غیری ندارد

دوم : بین مقدمه و ذی المقدمه اراده فاعل واسطه است به طوری که بعد از انجام مقدمه مرتکب حرام می شود اما اگر مقدمه را انجام ندهد مرتکب حرام نمی شود حرمت چنین مقدمه ای یا از باب نفسی حرام است یا از باب غیریت حرام است اما وجه حرمت نفسی این مقدمه این است که‌ تجری کرده است و جرأت مخالفت کرده است اما اینکه حرمت غیری دارد بخاطر این است که حرمت ذی المقدمه به مقدمه هم سرایت می کند چنانچه در واجبات توصلی گفته شد که وجوب از ذی المقدمه به مقدمه تسری می کند

سوم : بین مقدمه و ذی المقدمه اراده فاعل واسطه است مثل صورت قبل اما مقدمه را به نیت توصل به حرام انجام نمی دهد بلکه صارف دارد و او را از اتیان حرام منصرف می کند در اینجا قائل به عدم حرمت مقدمه شده است و فقط ذی المقدمه حرام است چون فرض ما این است که اگر این مقدمات را انجام بدهد صارف دارد یعنی خود مقدمات علت تامه حرام نیست و اراده و اختیار می خواهد که آن اراده علت تامه حرام است و قصد توصل هم نکرده و اینجا بین مقدمه حرام و حرام ملازمه نیست چون اراده علت تامه حرام است و اراده در اینجا نیست لذا حرمت غیری ندارد پس مرحوم نائینی ره تفصیل بین سه گروه از مقدمات قائل شدند

اشکال استاد بر ایشان : قسم اول مخالف با مبنای خود مرحوم نائینی ره است چون شما می‌گویید مقدور به واسطه مقدور لست لذا اگر متعلق نهی و حرمت مقدور به واسطه شود آن مقدور به واسطه زیر مجموعه تکلیف خواهد بود مثلا نماز بواسطه وضو مقدور می شود لذا نماز واجب نفسی و وضو واجب غیری می شود پس چرا در اینجا در قسمت اول مقدمات حرام را متعلق حرمت نفسی گرفتید در حالی که مقدور به واسطه است یعنی رفتن به آن مکان ؛ قدرت را ایجاد کرد که در آن مکان گرفتار انجام گناه شود پس حرمت نفسی مال انجام آن گناه است و رفتن به آن مکان حرمت غیری دارد همانطوری که مبنای شما در مقدمه واجب بود لذا خلاف مبنای خودتان فرمودید و هیچ وقت مقدمات یک واجب یا حرام نفسیت پیدا نمی کند چون مقدمه مقدمیت دارد و نفسیت ندارد و مقدمیت مقدمه مساوی با غیریت است و بحث آن مفصل گذشت

اما قسم دوم : فرمودند که اگر مقدمه حرام را به داعی توصل به حرام بیاورد بنابر قول به حرمت تجری حرام می شود به حرمت نفسی ؛ این بیان هم مخالف مبنای شما و ما در باب تجری است علمای اصول در مورد تجری قائل به حرمت شرعیه نیستند مثلا گفته می شود الخمر حرام و گفته نمی شود التجری حرام بلکه قائل به استحقاق عقاب از باب تمرد به مولا است و استحقاق عقاب یک حکم عقلی هست نه شرعی تا نفسیت لازم آید اما ایتکه فرموید بنابر عدم قول به حرمت تجری مقدمات حرام حرمت غیریه پیدا می کند به چه مناط و ملاکی؟ ملاک حرمت غیری توقف است و ارتکاب یک حرام متوقف بر اتیان مقدماتش به تنهایی نیست بلکه علت تامه ارتکاب حرام آن اراده و اختیار است که اگر کسی همه مقدمات را فراهم کند اما اراده نکند حرامی انجام نداده است لذا دراینجا توقف نیست و این مناط نیست و هرگز ارتکاب شرب خمر متوقف بر وجود مقدمات شراب نیست بلکه متوقف بر اراده شرب است

اما قسم سوم حرف درستی است چون اتصاف مقدمه به حرمت ملاک ندارد و ملاک آن توقف است لذا ترک حرام متوقف بر ترک مقدمه نیست و آنچه باعث می شود حرام انجام نشود همان صارف است و صارف همان اراده است کسی که اراده و قصد توصل به حرام نکرد مرتکب حرام نشده است لذا حق با مرحوم آخوند و نائینی ره در قسم سوم است