موضوع: الأوامر/مسألة الضد /الدرس 42

مساله ضد/ ادله/ محقق اصفهانی

بحث در این بود که آیا ترک أحد الضدین از باب مقدمه واجب برای وجود ضد آخر است یا نه ؟ مثلا ترک نماز برای فعل ازاله مقدمیت دارد یا نه ؟ تا کنون شش دلیل بر عدم مقدمیت ترک أحد الضدین برای ضد آخر بیان شد که سه دلیل در کفایه و سه دلیل از مرحوم نائینی ره بود.

اما دلیل هفتم از محقق اصفهانی ره در نهایة الدرایه[1] : خلاصه بیان ایشام این است که اقسام داخل شش قسم است و چهار قسم مربوط به علت و دو قسم مربوط به شرط است و ترک أحد الضدین هیچکدام از اینها نیست پس ترک أحد الضدین مقدمیت برای وجود ضد آخر ندارد.

اما چهار قسم مربوط به علت : علت فاعلی و مادی و صوری و غایی است اما آن دوقسم مربوط به شرط : اول شرط بعضا قابلیت قابل را تمام می کند و دوم یا فاعلیت فاعل را تمام می کند.

اما قسم اول : عدم ضد علت مادی برای ضد آخر نیست چون علت مادی جنس است و صورت فصل آن جنس است و عدم نه جنس و نه فصل دارد لذا می تواند علت مادی شیی قرار بگیرد.

قسم دوم : عدم ضد علت فاعلی ضد آخر نیست چون علت فاعلی در وجود شیی است و معقول نیست عدم منشأ وجود شیی شود.

قسم سوم : عدم علت صوری ضد آخر نیست چون صورت فصل است و عدم جنس نیست که فصل بخواهد.

قسم چهارم : عدم ضد علت غایی برای وجود ضد آخر نیست چون غایت در جایی است که موثر و متاثر باشد و عدم این دو را ندارد.

قسم پنجم : عدم ضد متمم قابلیت قابل هم نیست یعنی عدم نمی تواند محل را برای قابلیت وجود ضد آخر فراهم بکند چون وجود ضدین محال است و وجود أحد الضدین قابلیت ذاتی دارد لذا نه معطیٖ می خواهد و نه متمم مثلا دیوار برای سواد یا بیاض قابلیت دارد لذا نیاز نیست به دیوار قابلیت بدهید.

قسم ششم : عدم ضد متمم فاعلیت فاعل هم نیست چون کار فاعل این است که مقتضی را از قوه به فعلیت می رساند مثلا اراده ضعیف است و متمم فاعلیت اراده را تقویت می کند تا مراد به فعلیت برساند و این خصوصیت در عدم نیست چون عدم تاثیری در مقتضی ندارد و نیستی محض است وقتی هیچکدام از این دخل نبود باید قائل شویم که ترک أحد الضدین مقدمیت برای فعل ضد آخر ندارد.

اشکال استاد: اینکه قابلیت محل برای أحد الضدین ذاتی است را قبول داریم اما لازمه اش این است که قائل به مقدمیت عدم ضد شویم نه نفی مقدمیت جون لازم می آید بین ضدین تمانع ذاتی باشد مثلا بین سواد و بیاض تمانع ذاتی باشد لذا در یک محل قابل اجتماع نیستند و لازمه تمانع ذاتی این است که بین وجودین و ضدین کمال معاندت باشد وقتی کمال معاندت بود لازمه اش این است که بین وجود دو ضد و عدم ضد آخر قاعده مقدمه واجب جاری بشود یعنی ترک نماز برای فعل ازاله نجاست مقدمیت دارد چون بین فعل نماز و فعل ازاله کمال معاندت است لذا دلیل قائلین به مقدمیت عدم أحد الضدین ثابت شد.

نظر استاد : حق این است که دلیل ما همان دلیل مرحوم آخوند ره است که از وجود عدم ضدین بر عدم ضد آخر متوقف باشد نه بخاطر وجود مانع است بلکه بخاطر عدم مقتضی یا عدم شرط است یعنی فعل ازاله مانع فعل صلاة نیست و همچنین فعل صلاة مانع فعل ازاله نیست و بین آنها تمانع نیست اما اگر نماز در مقابل ازاله ترک شده است برای این است که ملاک و مقتضی ندارد یا ابنکه شرط تحقق نماز این است که واجب دیگری مزاحم آن نباشد و در اینجا ازاله مزاحم نماز است پس ترک نماز یا بخاطر عدم مقتضی است و یا بخاطر عدم شرط است