موضوع: الأوامر/مسألة الضد /ترتب/ الدرس 71

اشکالاتی بر قاعده ترتب وارد شده است:

اشکال اول : از مرحوم آخوند ره در کفایه ؛

اگر کسی قائل به ترتب شود لازمه اش این است که قائل به استحقاق دو عقاب در صورت مخالفت هر دو امر بشود و من گمان نمی کنم قائل به ترتب قائل به تعدد عقاب بشود چون تکلیف غیر مقدور صحیح نیست چرا که جمع بین امر اهم و امر مهم در قدرت مکلف نیست مکلف یک قدرت بیشتر ندارد برای یکی از این دوتا می‌تواند صرف کند لذا قبیح است که به خاطر یک قدرت اگر دو امر را کنار بگذارد و ترک کند مستحق تعدد عقاب بشود .

بیان دیگر برای توضیح مطلب آخوند ره : قائل به ترتب یا باید به تعدد عقاب ملتزم بشود یا نه ؟ اگر به تعدد عقاب ملتزم بشود مستلزم عقاب به امر غیر مقدور است چون انجام هر دو امر در قدرت مکلف نیست چیزی که مستلزم عقاب امر به غیرمقدور بشود مستحیل است عقلا و شرعا و اگر قائل به تعدد عقاب نشود مستلزم انکار ترتب است ، دو جواب به مرحوم آخوند ره داده شده است:

    1. جواب اول: نقضی است که مورد نقض در فقه ما زیاد است

مورد اول :دفن میت در یک روستایی بر همه واجب کفایی است حالا اگر هیچکدام این میت را دفن نکنند همه باید عقاب بشوند در حالی که یک دفن است پس همانطوری که یک دفن موجب می شود همه عقاب بشوند در اینجا هم با یک قدرت نه اهم را انجام داده نه مهم را انجام داده مستلزم دو عقاب است فقط فرقش این است که در باب میت عقاب های متعدد نشده منتهی مردم همه عقاب میشوند اما در اینجا عقاب متعدد بر روی مکلف به است ، مکلف به یکی بود اما عقاب دوتاست

مورد دوم نقض : در باب غصب اگر چند نفر یک مالی را غصب کنند به آن می گویند تعاقب عینی بر مغصوب واحد ، در اینجا همه غاصب ها باید عقاب شوند پس تعدد عقاب بر امر واحد در فقه ما بسیار نظیر دارد.

    2. جواب دوم : حلی است که تعدد عقاب بخاطر دوتا فعل نیست بلکه بخاطر دوتا ترک است چون فعل ضدین مستحیل است در یک زمان، هم ازاله کند هم نماز بخواند مستحیل است پس استحقاق عقاب درباره جمع بین دو فعل نیست چون جمع بین دو فعل غیر معقول است وممکن نیست ولی در اینجا دو ترک است یکی ترک اهم و دیگری ترک مهم ، هر دو را به اختیار خودش ترک کرد لذا التزام به ترتب التزام به تعدد عقاب در صورت عدم اجرای ترتب است و مستلزم انکار ترتب نیست چون مزاحمت در مقام امتثال است نه در مقام ذات ، امر به اهم و امر به مهم به حسب ذات و حقیقتشان مزاحمت ندارند چون هر کدام متعلق جدایی دارند متعلق امر اهم ،ازالة است و متعلق امر مهم نماز است لذا تزاحمی ندارند به همین خاطر ترک دوتا ذات واجب ،دوتا چوب دارد و دوتا مواخذه دارد و آنچه مزاحمت را تشکیل می دهد مقام امتثال است اما عقاب ، مربوط به ترک ذات واجب است لذا نباید بین اینها خلط کرد و بخاطر ترک دوتا واجب،دوتا عقاب را مستوجب می شود

کلام مرحوم خویی ره :ایشان در محاضرات هم تعدد عقاب را می پذیرد و هم بنا بر قاعده ترتب ،تعدد عقاب را قبیح نمی‌دانند بحث ایشان مفصل است و بخشی از بحث ایشان تبیین اشکال است و بخشی از بحث ایشان حل اشکال است،[1] در چند خط و چند سطر این بیان را دارد که همین را انتخاب کردم که بگویم نظر مبارکشان چیست ؟ عین عبارتشان این است که : تعدد عقابین، بنا بر ترتب قبیح نیست چون استحقاق عقاب بر ترک اهم ،مورد تسالم همه فقها است انما االکلام در ترک مهم است ، میرزای شیرازی ره آمده اند ترک مهم را برهانی کنند وآن اینکه مهم در ظرف عصیان اهم مقدور است وقتی مولا بگوید ازل النجاسة وان عصیت فصل معنایش این است که امر مهم مقدور ما است و ما قاعده داریم که عقلا و نقلا اگر کسی تکلیف مقدور را ترک کند معاقب است پس عقاب دوم ما عقاب بر ترک مهم است و محال نیست چون یک تکلیف مقدور را ترک کرد پس مرحوم آخوند درست میگوید که اگر قائل به ترتیب شویم مستلزم تعدد عقاب است ولی بر این استلزام محالی بار نمی شود ، آخوند از این استلزام تلقی محال کرد ولی حرف ما این است که تلقی محال نمیشود کرد برای اینکه امر اهم را اگر کسی ترک کند همه فقها قائل به استحقاق عقاب ترک امر مهم اند ، هم ترک تکلیف مقدور است و هم محال نیست لذا اشکال آخوند بر ترتب بلاوجه است

اشکال استاد بر آقای خویی ره: اگر کسی قدرت انقاذ بر دوتا غریق را دارد و هر دو را ترک کند دوتا عقاب می بیند چون دوتا غرض از بین رفت و دوتا تکلیف مقدور مخالفت شد اگر قدرت بر انقاذ یک غریق را دارد چرا مستحق دوتا عقاب بشود !مرحوم‌ آخوند اشکالش همین است که بحث را بردند به دو تا تکلیف و دوتا قدرت ، آنهایی که قائل به ترتب هستند بحثشون در دو تا تکلیف نیست بلکه می‌خواهند بگویند یکی را بیشتر نمی‌تواند نجات بدهد وقتی نوک پیکان به یک نفر اشاره و نشانه گرفته شد و اگر کسی هیچکدام را انجام نداد معنی ندارد دوتا عقاب بشود مگر اینکه قائلین به ترتب ،قائل به هر دو عقاب بشوند در این صورت به آنها هم گفته میشود برای یک قدرت دوتا عقاب نیست ، حرف آخوند همین است که اگر دوتا انقاذ غریق را قادر بود دوتا عقاب دارد ولی یک قدرت بیشتر نیست لذا یک عقاب دارد.