موضوع: فقه القضا/ کیفیت اثبات و اعتبار/

ما بحثی داشتیم تحت عنوان نهاد تشخیص شرائط، ابزار و راه های احراز شرائط و آخر هم کیفیت اثبات و اعتبار. یک روز راجع به نهادهای تشخیص صحبت کردیم. دیروز هم راجع به ابزار اثبات صحبت کردیم. قسمت آخر مانده، کیفیت و حد اعتبار. مثلا دیروز گفتیم بینه یا گفتیم جمع قرائن الآن باید ببینیم که بینه چگونه اثبات می کند؟ ولو گمان و اطمینان نیاورد یا در صورتی که اطمینان بیاورد؟ این می شود حد اثبات. در این جا دو بحث هست؛ یکی آن که به شرائط رسیده و یکی ما که می خواهیم از او بگیریم. مثلا در پزشک قانونی یک مرتبه یک نفر را به پزشک قانونی داده اند و گفته اند ببین این پسر فلانی هست یا نه؟ یک بحثی بود دیروز که آیا آزمایشان طرق اثبات هست یا نه؟ یک بحث این است که این پزشک قانونی از طریق آزمایشات ژنتیک باید به علم و اطمینان برسد یا لازم نیست؟ یعنی حد اثبات برای پزشک قانونی؟ بحث دیگر برای ما هست که می خواهیم از پزشک قانونی بگیریم؛ آیا لازم است حرف پزشک قانونی برای ما علم و اطمینان بیاورد؟ تعدد در پزشک قانونی لازم است؟ عدالت لازم است؟ دو نفر بودن لازم است؟

اگر گفتیم پزشک قانونی ثقه باشد کافی است، یا پلیس راه ثقه باشد، یا کارشناس بانک مرکزی ثقه باشد یعنی نه مرد بودن نه تعدد نه مذهب هیچ کدام در آن مطرح نیست و ممکن هم هست که بگوییم دو مرد عادل که معمولا این را می گویند. پس در بحث ما (شرائط) اگر گفتیم شرائط در قاضی معتبر است یک مرتبه من خودم می روم و به علم وجدانی به شرائط می رسم، اما یک مرتبه می خواهم از طریق شهادت شهود به شرائط برسم در این جا بحث می شود که شرائط چگونه باید احراز شود؟

ما در باب قضا دلیل خاص نداریم و همان قواعد عام است که در مواضع دیگر آمده است. مثلا علم وجدانی از هر راهی حاصل شود اما در غیر علم ولو اطمینان می گویند باید از طریق عادی باشد. ولی این که اطمینان از طریق استخاره باشد یا امثال این ها درست نیست. در بحث آزمایشات ژنتیک اگر اطمینان را شرط کردیم باید از طریق اسباب متعارف باشد. در جای خودش ما گفته ایم جز در موارد منصوص، خبر ثقه کافی است.

پس باید اولا نهاد تشخیص مشخص شود که این بحث اول بود. ثانیا طرق، ابزار و راه های اثبات مشخص شود از باب تقلید گرفته (ابزار اثبات در باب تقلید) تا کتاب دیات. اگر در جایی دلیل خاص داشتیم مثل اثبات حدود (چهار عادل) یا در باب رؤیت هلال (دو عادل) این دلیل خاص را می گیریم و عمل می کنیم ولی اگر غیر از این ها باشد خبر ثقه کافی است، خبری که وقتی ثقه نقل می کند یک قراری حاصل می شود، اطمینان و گمان به خلاف هم نیست. ما اگر اطمینان را شرط نکنیم مسلم اطمینان به خلاف را مانع می دانیم. شرائط قاضی هم از همان مؤلفه ها تبعیت می کند.

بینه یک نهاد تعبدی است البته تعبدی است نه مقابل عقلایی باشد بلکه به این معنا که وقتی قائم می شود برای کسی که می خواهد بهره ببرد نیاز نیست که اطمینان یا علم بیاورد حتی نگفته اند گمان بیاورد و حتی گفته اند اگر اطمینان بر خلافش باشد باز هم بینه معتبر است و نظر مشهور هم همین است. ولی ما معتقدیم که ادله ی بینه این قدر اطلاق ندارد که حتی جایی را بگیرد که مقام قضایی گمان قوی بر خلاف داشته باشد را بگیرد یا گمان قوی بر خلاف نیست اما گمان هم برای قاضی نیاورده و راه بهتری هم وجود دارد را بگیرد. بله گاهی اگر بخواهیم سخت گیری کنیم اصلا قضا تعطیل می شود در آن جا بله ولی اگر نه این طور نیست بلکه مثلا می شود با یک آزمایش یا با دیدن یک دوربین می شود متوجه شد در این جا نمی توان گفت که چون بینه آمده دیگر تمام است.

ربات های هوشمند (هوش مصنوعی) انسان نما و قضاوت

یک سؤالی ممکن است به ذهن بیاید و آن این که آیا می شود قضاوت با غیر انسان مخصوصا در جوامعی که پرونده زیاد است و قضات جامع شرائط کم است مثلا قضاوت را بدهیم به ربات های هوشمند که بعضا برخی از امور انسان ها را به عهده ی آن ها می گذارند؟ راجع به این ربات های هوشمند ما مقلد هستیم می گویند این ربات ها توان برنامه نویسی دارند، فرایند یادگیریشان را کامل می کنند، حرف می زنند، عکس العمل نشان می دهند و ... اگر این طور هست قضاوت را هم به عهده بگیرد. مطمئنا آن ها قضاوتشان دقیق تر خواهد بود.

راجع به این موضوع به نظرم اگر ما حرف آقای خوانساری را بزنیم (قاضی فقط مثل یک مسأله گو که فتوا را نقل می کند، قاضی هم در اختلاف حکمی قاضی بیان حکم می کند حتی فرمود قاضی انشاء و لزوم متابعت ندارد) خیلی نباید مقاومت کرد که این ربات ها نمی توانند قضاوت کنند. ولی اگر گفتیم قضاوت انشاء است، لزوم متابعت دارد و نمی شود گفت ربات لزوم متابعت دارد. چه اشکالی دارد شارع اهداف قضائیش (احقاق حق و فصل خصومت) این را از دو طریق انجام دهد یکی از طریق قضاوت و دیگری از طریق غیر قضاوت؟ این طور بیان کردم که خیلی ساختارها به هم نریزد. و این مطلبی که گفتم فقط طرح بحث بود و هر کسی که خواست می تواند بحث را پی بگیرد.