مطابق ساختار ما در امر چهارم و مطابق ساختار کفایه در امر دوازدهم با عنوان استعمال لفظ در بیش از یک معنا قرار داشتیم.

در مباحث گذشته راجع به تبلیغ این مساله برخی مطالب را داشتیم؛ ولی هم اکنون اضافه می کنیم که لاحقا بیان خواهد شد آیات قرآن از مصادیق روشن استعمال در دو معنا هستند (البته این مطلب در نظر دیگران دارای مخالفان جدی می باشد.). بنابراین این بحث برای ما خیلی حیاتی است؛ چرا که به میان آمدن سخن از قرآن همانا و دوچندان گشتن اهمیت بحث برای باحثان در فقه و خصوصا تفسیر، همانا.

دومین مطلب در تحریر محل نزاع گونه های استعمالی است که چه بسا استعمال در بیش از یک معنا تلقی شوند؛ مثلا چنان چه خداوند در آیه شریفه ﴿فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ﴾[1] هم طعام ظاهری را مدنظر داشته باشد (که انسان بنگرد غذایش بهداشتی است یا خیر و یا حلال است یا حرام) و هم طعام روح و فکر را، این نوع استعمال دارای چند گونه می باشد؟ و کدام گونه های آن داخل در محل بحث می باشد؟ هم اکنون حداقل به سه گونه اشاره خواهیم کرد. دقت در کلمه ی «حداقل» نشانگر این مطلب است که تصور قسم چهارمی نیز محال نیست؛ اما به رسم ایجاز از وارسی بیشتر صرفنظر می نماییم.

از بین این سه، تنها قسم نخست داخل در محل نزاع می باشد. قسم دوم، با این که مرحوم نایینی به امکان تصور آن اشاره نموده است، لکن هیچ کس بدان قائل نگشته؛ تا جایی که میرزای قمی از ریشه آن را غلط می داند. و نوع سوم نیز مورد قبول همگان می باشد؛ حتی کسانی که در بحث ما قائل به عدم جواز گشته اند.

در این بخش پنج و به عبارتی شش رای از نظر خواهیم گذراند. چه بسا اقوال بیشتری در مساله وجود داشته باشد که به نظر ما طرح همین شش رای کفایت می کند.

جواز مورد اشاره در این قول، منشعب به دو رای می گردد:

در میان ادله، مهم آنی است که به منظور اثبات منع مطلق آورده شده. آقایان گروه نخست، بیاناتی[5] که ذیلا تقدیم می گردد بدین منظور افاضه داشته اند:

از کفایه شروع می کنیم. مرحوم آقای آخوند می گوید استعمال در بیش از یک معنا نه شرعا حرام است و نه عرفا قبیح؛ بلکه عقلا محال است؛ یعنی چنان چه دور و تسلسل و تناقض، ناشدنی هستند، او هم چنان است. چرا که استعمال یک لفظ به معنای فانی نمودن آن در یک معنا می باشد. تا آن جا که معنایی لحاظ نشود، لفظی به کار نمی رود و به محض لحاظ معنا لفظ برای آن صرف می گردد. مثلا هنگامی که گفته شود: «علی بن ابیطالبعلیه السلام»، این لفظ تنها یک علامت برای معنای خود نیست؛ بلکه فانی در معنای «امام اول شیعیان» می باشد. چگونه ممکن است همین لفظ، همان دم فانی در معنایی دوم که «علی بن ابیطالب»ی دیگر باشد، گردد؟ نظیر آن جا که پول خود را خرج خرید کالای نخست نمایی. چگونه ممکن است با استفاده از عین همان پول، کالای دوم را نیز خریداری کنی؟

مرحوم آخوند در تایید بیانات خود می فرماید که با مشاهده ی الفاظ می بینیم زیبایی و زشتی معانی بدان ها سرایت نموده است که نشانگر این است که لفظ صرفا یک علامت نیست. مثلا گل یاسمن و گل نرگس، در صورتی که دارای معنایی زمخت چون «بشکه ی قیر» یا «دسته بیل» بودند، هرگز دارای الفاظی به این ظرافت نمی بودند.

بیان مرحوم نایینی به بیان مرحوم آخوند شباهت دارد و چه بسا از ایشان متاثر باشد؛ خصوصا آن که برخی اشاره به تلمذ ایشان نزد آخوند نموده اند.[6] ایشان می گوید استعمال ایجاد معنی در خارج است. پرواضح است که منظور ایشان این نیست که با گفتن لفظ «کتاب رسائل» یک کتاب در این جا شکل می گیرد؛ بلکه مقصود واقعیت یافتن یک معنا در ذهن جهت سهولت سخن گفتن راجع به آن می باشد؛ لذا دیگر نیاز نیست گوینده به جهت انتقال معنا، کتاب رسائل شیخ را با خود حمل نماید. کافی است لفظ آن را به کار برده و سپس در مورد آن سخن بگوید. بعد از این مقدمه، اگر ایجاد معنی، با لفظ است، آن گاه که در عملیات استعمال یک لفظ را خرج ایجاد معنای اول کردید، دیگر لفظی ندارید تا بخواهید آن را خرج ایجاد معنای دوم بکنید.

اما مرحوم اصفهانی هیچ مطلب اضافه ای بر دو فرموده ی سابق ندارد.[7] متن ایشان این است: «ان حقیقة الاستعمال ایجاد المعنی فی الخارج باللفظ.» تا این جا مطابق با کلام نایینی می باشد. «حيث إنّ وجود اللفظ في الخارج، وجود لطبيعيّ اللفظ بالذات، و وجود لطبيعيّ المعنى بالجعل و المواضعة»[8] . فی المثل، کلمه ی «خبز»، لفظ نان در خارج است. لذا با این که شنیده می شود، ولی خود نان نیست؛ بلکه آن وجود تنزیلی است. گفته می شود قبل از به وجود آمدن وضع مردم برای تفهیم و تفهم، خود حقیقت را می آوردند؛ منتها بعد از این که وضع آمد، دیگر نیازی به آوردن معنا نبود. بنابراین اگر شما یک لفظ طبیعی داشته باشید و آن را به معنا ببرید، دیگر چیزی نخواهید داشت تا دومرتبه آن را در معنای دوم به کار گیرید.