ایشان سپس فرمودند که اگر قائل به افنا شدیم، مگر می شود در یک آن یک لفظ وقتی فنا شد در یک معنا، در همان استعمال دوباره فنای در معنای دوم بشود؟ لذا باید نتیجه بگیریم که دعوا جدی است و صرفا یک توهم نمی باشد. سپس لفظ را به آینه تشبیه نموده اند که همچو آن معنا را منعکس می نماید و این آینه به هنگام ایستادن ما در مقابل آن، ممکن نیست که در عین بازنمایی صورت ما، صورت دیگری را نیز نشان دهد.

پاسخ از آن چه بیان شد روشن می گردد. چنان چه این افنا، افنایی حقیقی می بود، حتما چنین بود که مرحوم آخوند اشاره فرموده اند؛ لکن به شهادت تاکیدات گذشته ی ما، این افنا اعتباری می باشد. بنابراین لافظ، کلمه ی «عین» را القا نموده، چند معنا اراده می نماید؛ حال چه به هوس ماجراجویی، چه در پی خلاصه گویی و چه به سان قرآن برای نیل به اهداف عالیه. این لفظ را علامت آن ها قرار داده، در آن ها فانی می نماید و از آن جا که فنا حقیقی نیست، خفیف المؤونه می باشد.

به همین واسطه، با این که متکلم پیش از استعمال لفظ، تصمیم خود مبنی بر اراده یک یا چند معنا را می گیرد، لکن استفاده از مثالی که در امور تکوینی جاری است، مناسبتی با بحث ما ندارد. باید دانست که بزرگانی که در وهله ی نخست از چنین مثالی بهره جسته اند، به جهت مقرب آن که همی انعکاس دیگری است، نظر داشته اند؛ نه جهات مبعد که از جمله ی آن ها همین اختلاف این دو در مانحن فیه می باشد. [1]

بسیار خرسندیم که مباحث اصولی پای ما را به قرآن گشود. رفتاری که ما در این جا داریم، در منش بزرگان دیده نمی شود؛ چرا که ایشان معمولا در حد چند سطر و مرحوم آخوند در حدود نیم صفحه از این امر بحث نموده اند.[2] لذا این بحث را به منزله ی بهانه ای می بینیم که با تمسک بدان به اندیشه هایی ژرف دست یازیم. بحث این است که با وجود استفاده ی قرآن از دستور ادبیات و هنجارهای عرف عرب (مثل نصب اسم إنّ و خبر کان و یا اراده ی ظهور الفاظ) آیا با توجه به ادله ای که قرآن را به مثابه ی یک کتاب ویژه معرفی می کند، می توان استفاده از الفاظ و اراده ی چند معنا را به قرآن نسبت داد؟ سپس این فرصت را مغتنم شمارده بدین می پردازیم که اصلا مراد از بطن چیست؟ چه بسا تعدادی از فضلا در سالیان متمادی که با تعبیرات روایی از قبیل «قرآن دارای بطن می باشد»، «قرآن ظهر دارد»، «قرآن لطائف دارد»، «قرآن اشارات دارد»، «قرآن تنزیل دارد» مواجه شده اند، با نگاهی در حد درس خارج چنین تعابیر را مورد مداقه قرار نداده باشند. هم اکنون در پی چنین امعانی هستیم. با این نگاه به سخنان ائمه مراجعه نموده، و در پس آن سخنان علما در این حیطه را صحت سنجی می نماییم.

همان گونه که واقف هستید، در مورد قرآن روایات وافری داریم؛ لکن هم اکنون روایاتی را که به نوعی با امر چهارم مرتبط باشند، بررسی می کنیم.

آن چه شایان توجه است، تعبیر امام به «الله» می باشد. چرا نفرمودند لقد تجلی الشارع؟ تجلی الرحمن؟ تجلی الرحیم؟ با اندک التفاتی خواهیم یافت که امام به نکته لطیفی نظر دارند؛ چون مشهور این است که الله اسم علم برای ذاتی است که جامع تمامی صفات جلال و جمال خداوند می باشد؛ به این معنا که لفظ «یا الله» برابری می کند با تمام آن چه که شخصی احیانا از شب تا صبح به صفاتی چون رحمن، رحیم، کریم، ودود، غفور، خالق، رازق و ... تمسک جوید. در فارسی چه بسا این گونه معنا شود که خدا با تمام وجود، با همه ی صفات جمال و جلالش در قرآن ظهور کرده و لذا قرآن هم جلال دارد و هم جمال؛ هم انذار دارد و هم بشارت؛ هم حکمت دارد و هم رحمت. هم عذاب دارد و هم ثواب.[7]

توجه نمایید که ما در پی معنا نمودن حدیث هستیم و نه اثبات استعمال لفظ «الله» در چند معنا؛ چرا که الله علم است؛ نه یک مفهوم کلی مانند واجب الوجود، که دارای معنایی وسیع است که از قضا تنها دارای یک مصداق مقدس می باشد. علم تنها بر یک کس قابل حمل می باشد. کما این که مثلا لفظ «الشیخ الانصاری» این گونه است.

بدیهی است که منظور از طراوت، به داشتن مطلب است. و الا چنان چه یک استاد مطلبی را هر روز تکرار نماید، لفظ «تازگی» به این اطلاق نمی گردد؛ اما اگر هر در هر مرتبه، یک مطلب جدید بگوید این همان طراوت و تازگی است. باید پرسید که چگونه است قرآن که با وجود مصونیت آیات آن از تغییر، همیشه سرشار از سرزندگی می باشد؟ پاسخ این را به آینده می سپاریم.

درباره ی این آیه از ائمه روایت داریم که « اَلتَّفَثُ: لِقَاءُ اَلْإِمَامِ.»[17] [18] [19] [20] [21] [22] گویا امام می خواهند بفرمایند: چرک حقیقی وقتی گرفته می شود که با امام ملاقات کنی؛ ضمن این که کمی مجاز گویی شده است؛ چرا که خود لقاء الامام تفث نیست؛ بلکه تفث و رسوب را می زداید.

در روایت دیگر آمده «قَصُّ اَلشَّارِبِ وَ اَلْأَظْفَارِ».[23] [24] [25] [26] [27] [28] یعنی منظور از زدودن تفث این است که سبیل و ناخنش را بگیرد. هم چنین بیان شده: «أَنَّ اَلتَّفَثَ هُوَ اَلْحَلْقُ وَ مَا فِي جِلْدِ اَلْإِنْسَانِ»[29] [30] [31] [32] [33] [34] که اشاره به حلق سر و هر آن چه در پوست انسان است دارد. و نیز: «تَقْلِيمُ اَلْأَظْفَارِ وَ طَرْحُ اَلْوَسَخِ عَنْكَ وَ اَلْخُرُوجُ عَنِ اَلْإِحْرَامِ». حتی لباس احرام را هم از خودش دور کند. چون لباس احرام هم کثیف می شود. و از عبدالله بن سنان هم نقل شده: «فَأَتَيْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ» قَالَ أَخْذُ اَلشَّارِبِ وَ قَصُّ اَلْأَظْفَارِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ». سپس از ذریح محاربی [35] ، نقل می کند که از قول شما به من گفت که شما گفته اید: «لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» لِقَاءُ اَلْإِمَامِ: «وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ» «تِلْكَ اَلْمَنَاسِكُ» می خواهد بگوید که این دو خیلی با هم فرق دارند. مراد از آیه لقاء الامام است یا سبیل و ناخن گرفتن و حمام رفتن؟ امام فرمودند: «صَدَقَ ذَرِيحٌ وَ صَدَقْتَ» او درست گفته؛ تو هم درست می گویی؛ حال این که تو درست می گویی، یا اشاره به این دارد که نقل قول تو صحیح است و یا نظر به این دارد که چنان چه آن چه که در جواب تو گفتم را برای دیگران نقل نمایی صادق خواهی بود که ظاهرا همین دومی می باشد. سپس ادامه می دهند: « إِنَّ لِلْقُرْآنِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً[36] وَ مَنْ يَحْتَمِلُ مَا يَحْتَمِلُ ذَرِيحٌ.» چه کسی می تواند تحمل کند آن چه را که ذریح تحمل می کند؟ یعنی ما مخاطبان خود سنجیده و چنان چه او را اهل تحمل و بردباری بیابیم، مطالب نابی به او می گوییم؛ و الا فلا. مطلب آن گاه جالب می گردد که دانسته شود که عبد الله بن سنان هم به روایت بزرگان رجال، از اجلای شیعه می باشد. ولی آن گاه که مقایسه با ذریح می گردد، امام این گونه می فرمایند؛ البته چه بسا ذریح از این جهت تحمل داشته و از جهات دیگر از عبد الله پایین تر بوده است. و الله العالم.

آقای شیخ صدوق بعد از نقل این اخبار، می فرماید: این ها همگی از باب استعمال لفظ در بیش از یک معنا می باشد. البته آن زمان ها، علاوه بر این که محدثی چون ایشان اهل این چنین بحث هایی نمی باشد، گفتن عبارت استعمال لفظ در بیش از یک معنا هم رائج نبود؛ لذا این تعبیر را در عبارت ایشان نمی بینیم: «قال مصنف هذا الکتاب (خود صدوق می گوید) هذه الاخبار کلها متفقة غیر مختلفة و التفث معناه کل ما ورد فی هذه الاخبار.»؛ البته ما به ظاهر سخن ایشان که همانا اراده ی هر کدام از این دو معنا به صورت جداگانه است، تمسک نمودیم و چه بسا ایشان جامعی در میان این معانی تصور کرده باشد، که در این صورت استعمال در بیش از یک معنا نخواهد بود.