موضوع: ادامه تحقیق و بیان رأی نهایی/ جلسه بیست و سوم/

در جلسه قبل گفتیم در مقام امتثال کسر و انکسار بین مصالح ومفاسد صورت می گیرد و آنکه غلبه دارد مقدم می شود وحکم برای آن می باشد. حال سوال این است که ملاک اهمیت و غلبه چیست؟این بحث را علماء در بحث تزاحم بیان کرده اند و ربطی به این بحث ما ندارد؛ در فوائد الاصول یا محاضرات بحث تزاحم آمده است.

مثلا در تزاحم دو واجب مضیق و موسع، مضیق مقدم است یا در تزاحم ما له البدل و ما لیس له البدل ، ما لیس له البدل مقدم است و...

جالب این که کسی مثل مرحوم خوئی که می فرمایند: قاعده ملازمه کبرائی است که صغری ندارد و عقل از درک مناطات عاجز است، در بحث تزاحم گوید: عقل داوری می کند؛ که این سوال مطرح می شود که اگر عقل عاجز است، چطور این جا داوری می کند چون می خواهیم حکم کنیم و یکی را مقدم کنیم؟

اما در مقدمه پنجم بودیم؛ حال باید دید محل اختلاف از کجا شروع می شود؟جلسه قبل تحت عنوان رابطه تجری و فعل خارجی مطالبی بیان کردیم.کلمات علماء را نقل و بررسی کردیم.

در بررسی واظهار نظر باید دید در تجری چه مراحلی رخ می دهد. فلاسفه می گویند: هر شخصی اول تصوری از آن کار پیش خود دارد، بعد جوانب را تصور می کند، بعد تصدیق فائده می کند، بعد شوق و اراده و در نهایت فعل را انجام می دهد.

در تجری هم همین طور است؛ تصور و تصدیق و شوق و بعد اراده و بعد فعل را انجام می دهد و البته مصادف واقع نمی شود. در این جا باید دید تجری در کدام مرحله محقق می شود و مسبوق تجری چیست؟مثلا در مثال شرب الماء به نیت شرب الخمر، شرب خمر را تصور می کند و سپس فایده اش را تصدیق می کند و سپس بدون توجه به اهمیت فرمایش مولی به نیت شراب می نوشد، ولی در واقع شرب الماء می کند.

به نظر آنچه که تجری است آن فعل خارجی نیست-تجری را به جرئت ورزیدن بر مولی در جایی که قطع مخالفت واقع باشد، معنا می کنند.فعل خارجی شرب الماء است که المتوهم کونه خمرا-آنچه که تجری است در واقع در مراحل قبلش است و آن اراده عبد بر عصیان به حسب اعتقاد خودش وهتک حریم مولی، ظلم بر مولی است؛ بله قبول داریم که اگر این هتک حریم در غالب یک فعل اقدام نشود، به آن تجری نمی گویند ولی تجری مسبوقش این مجموعه است. عبارت مرحوم شیخ انصاری را می پسندیم که می فرمودند: فعل خارجی محقق تجری است که گفتیم این محقق بودن با عینیت یا جزئیت می سازد که اگر به نحو جزئیت یا شرطیت معنا کنیم با اندیشه ما یکی می شود. اگر فعل خارجی محضاً تجری بود و قبلش مقدمات تجری بود بله ولی فعل خارجی تجری نیست بلکه تصور حرام و تصدیق به فائده در مقام معصیت بر آمدن و البته این در مقام معصیت بر آمدن را هم در غالب فعل خارجی نشان دهد.لذا باید حساب تجری را از حساب فعل خارجی جدا کرد.

مقدمه ششم: تأثیر اعتقاد و قطع متجری در ارزش گذاری فعل

دو نفر در شرائط کاملا مساوی با دو اعتقاد متفاوت، کار واحدی را انجام می دهند؛ مثلا یکی به اعتقاد انه الماء، شرب الماء می کند و یکی با اعتقاد انه الخمر، شرب ماء می کند.

مراد از قیمت گذاری سه چیز است:

اول: مصلحت ومفسده که به آن مناط گویند.دوم: حسن وقبح که حکم عقل است سوم: وجوب وحرمت که حکم شرع است.

اقوال

علماء در این زمینه به دو دسته تقسیم می شوند:

الف: اندیشه نفی:-نفی تأثیر اعتقاد در ارزش گذاری فعل- مرحوم آخوند قائل به نفی بود و فرمود اعتقاد فعل را از ما هو علیه تغییر نمی دهد. همچنین محقق نائینی قائل به نفی است البته نسبت به مرحوم آخوند مطلب اضافه ای دارد؛ می‌فرماید خاصیت قطع تغییر واقع نیست؛ بلکه ادعایش کشف واقع است هر چند گاهی اشتباه می‌کند و واقع را جلوی قاطع نمی‌گذارد.-قطع طریقی محل بحث ما است بر خلاف قطع موضوعی که در آن کشفی نداریم-و با کشف شیء چیزی را بر شیء زیاد نمی کند اصلا. مرحوم امام هم از این گروه است.دلیل این گروه غالبا وجدان است.

ب: اندیشه اثبات:-اثبات تأثیر اعتقاد در ارزش گذاری فعل-؛ مرحوم بروجردی و محقق خوئی و مرحوم عراقی قائل به اثبات می باشند؛ منتهی تفاوت هایی با هم دارند.که کلامشان بیان می شود.

کلام مرحوم بروجری

ایشان می فرمایند: فعل متجری به یک عنوان ذاتی دارد -شرب الماء-که این عنوان ذاتی باقی است و یک عنوان عرضی که بخاطر قطع متجری پیدا می کند که طغیان و تجری و هتک حرمت می باشد.و به خاطر این عنوان عرضی، شرب الماء قبیح می شود.