موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبیخلاصه جلسه گذشته/-

بحث در کیفیت غسل جنابت بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، غسل جنابت به دو کیفیت انجام می‌شود؛ اول، انجام غُسل به صورت ترتیبی است؛ به این نحو که شخص، نخست سر و گردن را بشوید، سپس طرف راست بدن را بشوید و بعد از آن، طرف چپ بدن را بشوید و احتیاط [مستحب] این است که نصف راست گردن را برای بار دوم با سمت راست بدن بشوید و نصف چپ گردن را دوباره با سمت چپ بدن بشوید و نصف راست از ناف و عورت را با سمت راست بدن و نصف چپ این دو را با سمت چپ بدن بشوید و بهتر این است که تمام ناف و عورت را با هر دو طرفِ راست و چپ بشوید.

همچنین، عرض شد که در رابطه با کیفیت غسل ترتیبی چند نکته را باید توجه کرد که نکته اول در جلسه گذشته بیان شد و آن، این بود که رعایت ترتیب بین شستن سر و بدن؛ در هنگام غُسل کردن، لازم است، به گونه‌ای که اگر سر را بعد از بدن یا مقارن با بدن بشوید، غُسل باطل است.

ادله رعایت ترتیب بین شستن سر و بدن

دلیل اول، شهرت

دلیل دوم، اجماع

دلیل سوم، روایات

روایت اول: صحیحه محمد بن مسلم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ بِكَفَّيْكَ فَتَغْسِلُهُمَا ثُمَّ تَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثاً ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[1] .

محمد بن مسلم گفته است که از امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) در رابطه با غسل جنابت سؤال کردم، آن حضرت (ع) فرمود که نخست دو کف دستت را می‌شویی، سپس عورت خود را می‌شویی- شستن دست‌ها و عورت در هنگام غُسل کردن، مستحب است- سپس سه بار آب بر سرت می‌ریزی، پس از آن دو بار آب بر سایر اجزاء بدنت می‌ریزی، پس هر آنچه که آب بر آن جاری شده است، از جنابت پاک شده است.

سؤالی که در روایت مذکور، مطرح شده است در رابطه با کیفیت غُسل جنابت است و سؤال از حکم غُسل جنابت نیست و پاسخ امام (ع) مؤید این است که سؤال از کیفیت غُسل جنابت بوده است. بنابراین، از این روایت استفاده می‌شود که در هنگام غُسل، نخست باید سر شسته شود و بعد از آن بدن شسته شود، دلیل آن نیز این است که «ثمّ» برای ترتیب است کما اینکه «فاء» نیز برای ترتیب است، لکن «فاء» برای ترتیب به نحو متصل است و «ثمّ» برای ترتیب به نحو منفصل است.

همچنین، این روایت بر استحباب شستن دست‌ها و عورت نیز دلالت دارد. اینکه شستن عورت مستحب است به این خاطر است که استنجاء در صحت غُسل معتبر نیست [که توضیح آن در آینده در مسأله 666 بیان خواهد شد و آنجا توضیح داده خواهد شد که آیا استنجاء قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست؟] و قرائن خارجیه نیز بر عدم وجوب بعضی از موارد، مثل شستن دست‌ها یا شستن عورت دلالت دارند و این قرائن خارجیه [که بر عدم وجوب دلالت دارند]، نمی‌توانند بر عدم وجوب موارد دیگر، مثل ریختن سه مرتبه آب بر سر و دو مرتبه بر سایر اعضا دلالت داشته باشند.

روایت دوم: صحیحه زراره: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قُلْتُ كَيْفَ يَغْتَسِلُ الْجُنُبُ؟ فَقَالَ: «إِنْ لَمْ يَكُنْ أَصَابَ كَفَّهُ شَيْ‌ءٌ غَمَسَهَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ بَدَأَ بِفَرْجِهِ فَأَنْقَاهُ بِثَلَاثِ غُرَفٍ، ثُمَّ صَبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ أَكُفٍّ، ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ، فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[2] .

در این روایت نیز از امام (ع) در رابطه با کیفیت غُسل جنابت سؤال شده است، امام (ع) در پاسخ فرموده است که اگر دستش به چیزی اصابت نکرده است [، یعنی نجس نیست]، آن دست را در آب فرو می‌برد و [آب برمی‌دارد] و شروع به شستن عورتش می‌کند و آن را با سه کف آب پاک می‌کند، سپس سه کف آب بر سرش می‌ریزد، سپس دو بار آب بر طرف راست و دو بار آب بر طرف چپ بدنش می‌ریزد، پس آنچه که آب بر آن جریان پیدا کرده است، کافی است [، یعنی غُسلی که انجام داده است، صحیح است].

کیفیت استدلال به روایت مذکور، نیز همانند استدلال به روایت قبل است و آن، اینکه از کلمه «ثمّ» استفاده می‌شود که شستن سر باید مقدم بر شستن سایر اعضای بدن باشد.

این روایت نیز مشتمل بر بعضی از مستحبات [، مثل شستن عورت] است که با وجوب شستن سر و سایر اعضای بدن منافاتی ندارد چون نسبت به آن مستحبات، قرینه خارجی وجود دارد، ولی نسبت به عدم وجوب شستن سر و سایر اعضای بدن، قرینه‌ای وجود ندارد.

نکته: روایت مذکور، مضمره است، لکن مضمره بودن این روایت مشکلی ایجاد نمی‌کند و ضرری به صحت روایت نمی‌زند چون روایات مضمره‌ای که زراره نقل کرده است مثل مسندات زراره می‌باشند زیرا زراره از غیر امام (ع) نقل نمی‌کرده است. به علاوه اینکه مرحوم محقق (ره) این روایت را در کتاب معتبر از طریق زراره از امام صادق (ع) نقل کرده است و تصریح کرده است که منقولٌ‌عنه، امام صادق (ع) است و لذا این روایت، مضمره نیست[3] .

روایت سوم: موثقه سماعة: عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا أَصَابَ الرَّجُلَ جَنَابَةٌ فَأَرَادَ الْغُسْلَ فَلْيُفْرِغْ عَلَى كَفَّيْهِ وَ لْيَغْسِلْهُمَا دُونَ الْمِرْفَقِ ثُمَّ يُدْخِلُ يَدَهُ فِي إِنَائِهِ ثُمَّ يَغْسِلُ فَرْجَهُ ثُمَّ لْيَصُبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِلْ‌ءَ كَفَّيْهِ ثُمَّ يَضْرِبُ بِكَفٍّ مِنْ مَاءٍ عَلَى صَدْرِهِ وَ كَفٍّ بَيْنَ كَتِفَيْهِ ثُمَّ يُفِيضُ الْمَاءَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ فَمَا انْتَضَحَ مِنْ مَائِهِ فِي إِنَائِهِ بَعْدَ مَا صَنَعَ مَا وَصَفْتُ فَلَا بَأْسَ»[4] .

سماعه از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که زمانی که جنابت برای شخصی حاصل شود، پس دو دستش را پر از آب کند و آنها را پایین‌تر از مرفق بشوید [، یعنی مرفق را نشوید]، سپس دستش را در ظرف آب داخل کند و سپس عورتش را بشوید، سپس سه مرتبه کفِ پر از آب را روی سرش بریزد، سپس یک کف از آب بر جلو بدنش بریزد و یک کف آب نیز بر پشت سرش بریزد، سپس آب را بر کلّ بدنش می‌ریزد [، یعنی ملاک این است که بعد از شستن سر، بقیه بدن را نیز بشوید].

نحوه استدلال به این روایت نیز همانند دو روایت قبلی است.