موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

اشاره‌ای به رویدادهای اخیر افغانستان

قبل از شروع بحث لازم است که به نکته‌ای اشاره شود و آن، اینکه این روزها شاهد به شهادت رسیدن جمع زیادی از شیعیان مظلوم افغانستان هستیم، توطئه حساب شده‌ای که آمریکا از قبل از خروجش از افغانستان طراحی کرده است و بعد از خروجش، ادامه داشته و مشخص نیست که پایان آن چه می‌شود؟ اینکه گفته می‌شود که کشتارهای اخیر افغانستان کار داعش است، هنوز مشخص نیست چون وظیفه طالبان که حکومت را به دست گرفته‌اند این است که امنیت جامعه و مردم؛ از جمله شیعیان را تأمین کنند و اگر نمی‌توانند امنیت آنان را تأمین کنند باید به آنها اجازه دهند که از خودشان دفاع کنند نه اینکه هر روز تعداد زیادی از شیعیان به خاک و خون کشیده شوند و به ظاهر مسئولیت این کشتارها به گردن داعش بیفتد و مشخص نیست که پشت پرده چه خبر است و مقصر اصلی این نا امنی در جامعه افغانستان چه کسی است؟ بنابراین وظیفه همه امت‌های اسلامی، علما و بزرگان، این است که این جنایات را محکوم کنند چرا که امید داشتن به قدرت‌های بزرگ، برای حمایت از شیعیان افغانستان، امیدی واهی بیش نیست چون دستشان به خون مردم بی‌گناه سراسر جهان آلوده است لذا نمی‌توان به آنها امید داشت.

نکته دوم، در رابطه با کیفیت غسل ترتیبی، لزوم یا عدم لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن است، یعنی آیا بعد از شستن سر، لازم است که نخست، سمت راست بدن شسته شود و سپس سمت چپ بدن شسته شود یا اینکه رعایت ترتیب مذکور، در شستن سر و بدن لازم نیست؟

مشهور این است که رعایت ترتیب در شستن طرف راست و طرف چپ بدن لازم است، یعنی لازم است که بعد از شستن سر، نخست سمت راست بدن شسته شود و بعد از آن سمت چپ بدن شسته شود و بر این مطلب ادعای اجماع شده است که هم در کتاب حدائق[1] و هم در کتاب جواهر[2] ، به این اجماع اشاره شده است.

به علاوه اینکه اخباری نیز وارد شده‌اند که بر لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ دلالت دارند که روایات ذیل از آن جمله‌اند؛

روایت اول: صحیحه زراره: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قُلْتُ كَيْفَ يَغْتَسِلُ الْجُنُبُ؟ فَقَالَ: «إِنْ لَمْ يَكُنْ أَصَابَ كَفَّهُ شَيْ‌ءٌ غَمَسَهَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ بَدَأَ بِفَرْجِهِ فَأَنْقَاهُ بِثَلَاثِ غُرَفٍ ثُمَّ صَبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ أَكُفٍّ ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[3] .

در استدلال به روایت مذکور، سه نکته قابل تأمل است؛

اول، اینکه از روایت مذکور و سایر روایاتی که در این رابطه وارد شده‌اند، استفاده می‌شود که غسل دارای سه جزء است؛ اول، شستن سر؛ دوم، شستن سمت راست بدن و سوم، شستن سمت چپ بدن و رعایت ترتیب در شستن این سه جزء لازم است، چرا که اگر رعایت ترتیب بین سمت راست و سمت چپ لازم نبود، معنا نداشت که اعضاء ثلاثه مذکور، مطرح شوند لذا از ذکر اعضاء ثلاثه برای غُسل، فهمیده می‌شود که غُسل دو جزء ندارد، بلکه دارای سه جزء است.

دوم، اینکه بر خلاف نظری که می‌گوید، «واو» فقط برای جمع است و بر ترتیب دلالت ندارد، نظر فرّاء [از نحوییون]، این است که عطف به وسیله «واو»، برای رعایت ترتیب نیز می‌باشد، یعنی درست است که تعبیر «وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ» با «واو» بر «صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ» عطف شده است، لکن «واو» مذکورِ در اینجا حکم «ثمّ» را دارد و بر ترتیب نیز دلالت می‌کند، هرچند که نظر اکثر فقها بر خلاف نظر فرّاء این است که «فاء» و «ثمّ» بر ترتیب دلالت دارند و «واو» فقط برای جمع است و برای ترتیب نیست.

سوم، اینکه در کلام امام (ع) که «وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ» را با کلمه «واو» این جمله را بر «صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ» عطف کرده است این معنا را افاده می‌کند که گویا لفظ «ثمّ» در تقدیر گرفته شده است لذا رعایت ترتیب بین شستن سمت راست و سمت چپ لازم است.

مرحوم صاحب جواهر (ره) در تأیید این نکته که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم است فرموده است: «من المستبعد جدا بل قد يقطع بعدمه انه لا ترتيب بين الجانبين و مع ذلك قد خفي على الشيعة علمائهم و أعوامهم في جميع الأعصار و الأمصار مع تكرر الغسل منهم في كل آن... و لئن سلمنا كونها حقيقة في مطلق الجمع فما سمعت من الإجماعات و غيرها قرينة على إرادة الترتيب منها هنا و لو مجازا»[4] ؛ جدّاً بعید است، بلکه قطع داریم که ترتیب بین شستن سمت راست و سمت چپ لازم نباشد، یعنی رعایت ترتیب بین شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم است، ولی در عین حال [بعید است که رعایت ترتیب مذکور، لازم نباشد و] این مطلب در همه زمان‌ها بر علما و عوام شیعه مخفی مانده باشد، با اینکه جامعه مرتب به غُسل نیاز پیدا می‌کند، پس، از اینکه علما در هنگام غُسل کردن، نخست سر و گردن، سپس سمت راست بدن و بعد از آن سمت چپ بدن را می‌شویند، فهمیده می‌شود که رعایت ترتیب در شستن این سه جزء لازم بوده است وگرنه اگر ترتیب لازم نبود، علما نباید به رعایت ترتیب حکم می‌کردند و بعید است که چنین امری (عدم لزوم رعایت ترتیب) بر علما مخفی مانده باشد... و اگر پذیرفته شود که «واو» حقیقت در مطلق جمع است [و بر ترتیب دلالت ندارد]، اجماعات و غیر آن قرینه بر این مطلب است که از «واو» ترتیب اراده شده است ولو به صورت مجازی، یعنی گرچه حقیقت «واو» برای مطلق جمع است، ولی «واو» در اینجا به ضمیمه قراینی که از اجماع و غیر آن هست، مجازاً بر ترتیب دلالت دارد.

روایت دوم: صحیحه محمد بن مسلم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «غُسْلُ الْمَيِّتِ مِثْلُ غُسْلِ الْجُنُبِ وَ إِنْ كَانَ كَثِيرَ الشَّعْرِ فَرُدَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ»[5] .

کیفیت استدلال به روایت مذکور، بر مدعا (لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن) به این نحو است که مسلّم است که در غُسل میت، رعایت ترتیب لازم است و خلافی در آن نیست و از اینکه امام باقر (ع) فرموده است که غسل میّت مثل غسل جنابت است، فهمیده می‌شود که رعایت ترتیب در شستنِ سمت راست و سمت چپ بدن در رابطه با غسل جنابت، مفروغٌ‌عنه بوده است که آن حضرت (ع) غسل میّت را به غسل جنابت تشبیه فرموده وگرنه اگر رعایت ترتیب در غسل جنابت لازم نبود باید آن حضرت (ع) می‌فرمود که غسل میّت، همانند غسل جنابت است الا اینکه در غسل جنابت ترتیب لازم نیست، ولی در غسل میّت ترتیب لازم است و از اینکه آن حضرت (ع) این جمله را نفرموده است، فهمیده می‌شود که رعایت ترتیب در غسل جنابت لازم می‌باشد، به خصوص اینکه روایات مربوط به غسل اموات بر این مطلب دلالت دارند که رعایت ترتیب در غُسل جنابت مفروغٌ‌عنه بوده است که فرموده‌اند که غسل میت مثل غسل جنابت است. پس، از اینکه غسل میّت به غسل جنابت تشبیه شده است و از آن طرف، خلافی در رابطه با غسل میّت مشاهده نمی‌شود، فهمیده می‌شود که در غسل جنابت نیز رعایت ترتیب لازم است.