موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

خلاصه جسه گذشته

سخن در لزوم یا عدم لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن است، یعنی آیا بعد از شستن سر، لازم است که نخست، سمت راست بدن شسته شود و سپس سمت چپ بدن شسته شود یا اینکه رعایت ترتیب مذکور، در شستن سر و بدن لازم نیست؟

عرض شد که نظر مشهور این است که رعایت ترتیب در شستن طرف راست و طرف چپ بدن لازم است، یعنی لازم است که بعد از شستن سر، نخست سمت راست بدن شسته شود و بعد از آن، سمت چپ بدن شسته شود و بر این مطلب ادعای اجماع شده است که هم در کتاب حدائق و هم در کتاب جواهر، به این اجماع اشاره شده است. همچنین، عرض شد که روایاتی نیز وارد شده‌اند که بر لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ دلالت دارند که در جلسه گذشته به دو روایت در این رابطه اشاره شد.

کلام مرحوم آیت الله خویی (ره) در رابطه با عدم لزوم رعایت ترتیب

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست و لزومی ندارد که نخست سمت راست بدن و بعد از آن سمت چپ بدن شسته شود. ایشان برای اثبات سخن خود فرموده است که اولاً، اجماعی که کاشف از رأی معصوم باشد حاصل نیست، ثانیاً، تعدادی از فقها و بزرگان، مثل مرحوم شیخ بهایی (ره)، مرحوم محقق اردبیلی (ره)، مرحوم صاحب مدارک (ره) و مرحوم صاحب ذخیره (ه) عدم اعتبار ترتیب در غُسل را قائل شده‌اند و ثالثاً، اینکه فرّاء نسبت به لفظ «واو» که در روایت اول آمده است، معتقد است که بر ترتیب دلالت می‌کند خلاف امری است که بین اُدبا مسلّم است و آن، اینکه «واو» بر ترتیب دلالت ندارد، بلکه «واو» بر مطلق جمع (باهم بودن) دلالت دارد، نه اینکه نخست سمت راست باید شسته شود و بعد از آن سمت چپ شسته شود.

همچنین، روایاتی که به آنها اشاره شد نیز بر لزوم رعایت ترتیب در غسل جنابت و تقدّم شستن سمت راست بدن بر سمت چپ بدن دلالت ندارند و غُسل سه جزء ندارد که عبارت از شستن سر و گردن، سمت راست و سمت چپ بدن باشد، بلکه غُسل دو جزء بیشتر ندارد و اینکه در روایت به شستن سر و سپس شستن سمت راست و بعد از آن شستن سمت چپ اشاره شده است به این خاطر است که در مفروض روایات، آبی که برای غُسل استفاده می‌شده است، آب قلیل بوده است و کیفیت متعارف در شستن بدن با آب قلیل، این است که نخست سر شسته می‌شود و سپس یکی از دو طرف بدن و بعد از آن طرف دیگر بدن شسته می‌شود و ذکر کیفیت شستن این چنینی در روایات، به این خاطر نیست که در غُسل معتبر است که نخست سر و گردن و سپس سمت راست و بعد از آن سمت چپ شسته شود که عملاً سه جزء باشد، بلکه غُسل دو جزء بیشتر ندارد؛ یکی شستن سر و گردن و بعد از آن، شستن بقیه بدن و اینکه بعد از شستن سر و گردن، شستن سمت راست و بعد سمت چپ آمده است به این خاطر بوده است که آبی که با آن غُسل می‌شده است آب قلیل بوده است لذا اگر آب، کثیر باشد و بعد از شستن سر و گردن، امکان شستن بقیه بدن با هم وجود داشته باشد، نیازی به تفکیک شستن به نحوی که نخست سمت راست بدن شسته شود و بعد از آن سمت چپ بدن شسته شود، نیست. پس غُسل، دو جزء دارد و سه جزء ندارد.

در جلسه گذشته روایت صحیحه‌ای از محمد بن مسلم نقل شد که بر رعایت ترتیب بین شستن سمت راست و شستن سمت چپ در رابطه با غُسل میّت دلالت داشت، به این نحو که در آن روایت آمده بود که غسل میّت مثل غسل جنابت است و چون در غُسل میّت لازم است که نخست سر و گردن و سپس سمت راست بدن و بعد از آن، سمت چپ بدن شسته شود، نتیجه گرفته می‌شود که پس در غُسل جنابت نیز رعایت ترتیب مذکور لازم بوده است که غسل میت به آن تشبیه شده است لذا چون در غسل میت رعایت ترتیب مذکور لازم است، پس رعایت این ترتیب در غسل جنابت نیز لازم می‌باشد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) در این رابطه فرموده است که هرچند که رعایت ترتیب در غُسل میّت معتبر است، لکن از این روایت، نمی‌توان استفاده کرد که رعایت ترتیب بین شستن سمت راست بدن و سمت چپ بدن در غُسل جنابت لازم است تا بر این دلالت کند که آنچه در مُشَبّهٌ‌به (غسل جنابت) معتبر است در مشبّه (غسل میّت) نیز معتر است، بلکه این روایت فقط بر این دلالت دارد که غُسل میّت مثل غسل جنابت است، اما این روایت بر این نکته دلالت ندارد که هر آنچه در غسل میّت معتبر است، در غسل جنابت نیز معتبر می‌باشد زیرا در غسل میّت مواردی وجود دارد که در غسل جنابت نیست، مثلاً در غسل میّت سه غسل انجام می‌شود که مرتبه اول با آب سدر و مرتبه دوم با آب کافور و مرتبه سوم با آب خالص است؛ در حالی که سه مرتبه غسل، در غسل جنابت وجود ندارد، بنابراین، تشبیه غسل میّت به غسل جنابت دال بر این نیست که از هر جهت غسل جنابت مثل غسل میت است و همان‌گونه که در غسل میّت رعایت ترتیب لازم است، پس در غسل جنابت نیز رعایت ترتیب لازم است زیرا در این صورت، باید در غسل جنابت نیز همانند غسل میّت، سه غسل معتبر باشد، در حالی که سه مرتبه غسل، در غسل جنابت لازم نیست، بلکه تشبیه غسل میّت به غسل جنابت فقط از این جهت است که همان‌گونه که در غسل جنابت لازم است که آب باید به تمام بدن برسد در غسل میّت نیز باید آب به تمام بدن برسد و حتی به اندازه یک تار مو نباید باقی بماند که آب به آن نرسیده باشد.

به علاوه اینکه قاعده نیز اقتضا می‌کند که غسل میّت به غسل جنابت تشبیه شود چون جنابت یک امری عام البلوی و مورد ابتلای عموم مردم است لذا حکم غسل جنابت را عموم مردم می‌دانند، ولی غسل میّت مورد ابتلای عموم مردم نیست لذا بسیاری از مردم حکم آن را نمی‌دانند لذا مجهول که غسل میّت است به معلوم که غسل جنابت است تشبیه شده است، پس تشبیه غسل میّت به غسل جنابت طبق قاعده و در رابطه با نفس شستن تمام بدن است و این تشبیه در رابطه با رعایت ترتیب در شستن نیست.

پاسخ از کلام مرحوم آیت الله خویی (ره)

نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) این است که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و چپ لازم نیست و اگر شخص بعد از اینکه سر و گردنش را شُست، کل بدن را با هم بشوید، غسلی که انجام داده است، صحیح است و نیازی به رعایت ترتیب نیست، لکن این سخن پذیرفته نیست.

پاسخ اجمالی از مرحوم آیت الله خویی (ره) این است که وقتی به روایاتی که مشتمل بر تعلیلات می‌باشند مراجعه می‌شود، مشاهده می‌شود که این روایات در صدد بیان این نکته‌اند که کیفیت غسل میّت عین کیفیت غسل جنابت است و معنای عینیّت غسل میّت با غسل جنابت این نیست که همان‌گونه که در غسل میّت تمام بدن شسته می‌شود در غسل جنابت نیز تمام بدن باید شسته شود و فقط همانندی در شستن تمام بدن مراد نیست، بلکه یکی از موارد همانندی غسل میّت با غسل جنابت این است که همان‌گونه که در غسل جنابت رعایت ترتیب، در شستن سمت راست و سمت چپ لازم است، در غسل میّت نیز رعایت ترتیب، در شستن سمت راست و سمت چپ لازم است و این مطلب نزد اصحاب، مفروغٌ‌عنه بوده است، به این معنا که چون رعایت ترتیب در غسل جنابت لازم است، در غسل میّت نیز این ترتیب باید رعایت شود و لذا گفته‌اند که غسل میّت نیز همانند غسل جنابت است و این مطلبی نبوده است که از نظرها مخفی بماند چون غسل جنابت هر روز تکرار می‌شده است و مورد ابتلای مردم بوده است.