موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

خلاصه جسه گذشته

سخن در این بود که آیا در غُسل جنابت، رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن است لازم است یا لازم نیست؟ یعنی آیا بعد از شستن سر، لازم است که نخست، سمت راست بدن شسته شود و سپس سمت چپ بدن شسته شود یا اینکه رعایت ترتیب مذکور، در شستن سمت راست و سمت چپ لازم نیست؟

در ادامه به اقوالی که در این رابطه وارد شده‌اند، اشاره شد و عرض شد که نظر مشهور این است که رعایت ترتیب در شستن طرف راست و طرف چپ بدن لازم است، یعنی به نظر مشهور، لازم است که بعد از شستن سر، نخست سمت راست بدن شسته شود و بعد از آن، سمت چپ بدن شسته شود. ادله این قول، از اجماع و روایات در جلسات گذشته بیان شد.

در ادامه به قول مرحوم آیت الله خویی (ره) اشاره شد و عرض شد که به نظر ایشان، رعایت ترتیب، در شستن سمت راست و سمت چپ لازم نیست. توضیح کلام ایشان و پاسخ آن در جلسه گذشته بیان شد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که روایاتی وجود دارند که بر عدم لزوم رعایت ترتیب، در شستن سمت راست و سمت چپ بدن دلالت دارند که روایات ذیل از آن جمله‌اند؛

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ بِكَفَّيْكَ فَتَغْسِلُهُمَا ثُمَّ تَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثاً ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ مَرَّتَيْنِ، فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[1] .

امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) در ذیل روایت مذکور، فرموده است: «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»؛ هر جزئی که آب بر آن جریان پیدا کند، پاک است. این جمله حاکی از این است که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست و گویا فقط هدف این است که آب به تمام بدن برسد و فرقی نمی‌کند که کدام قسمت بدن اول شسته شود.

روایت دوم: صحیحه زراره: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قُلْتُ كَيْفَ يَغْتَسِلُ الْجُنُبُ؟ فَقَالَ: «إِنْ لَمْ يَكُنْ أَصَابَ كَفَّهُ شَيْ‌ءٌ غَمَسَهَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ بَدَأَ بِفَرْجِهِ فَأَنْقَاهُ بِثَلَاثِ غُرَفٍ ثُمَّ صَبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ أَكُفٍّ ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ، فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[2] .

تعبیر «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ» که در ذیل روایت مذکور، آمده است حاکی از این است که هدف، شستن بدن است و رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ لازم نیست.

توضیح فرمایش مرحوم آیت الله خویی (ره) این است که ریختن آب بر یکی از دو طرف بدن عادتاً این‌گونه نیست که یکی از دو طرف، بدون شستن طرف دیگر شسته شود، یعنی زمانی که انسان آب بر یکی از دو طرف بدن می‌ریزد، بخشی از طرف دیگر بدن نیز خود به خود شسته می‌شود، یعنی آب به طرف دیگر بدن نیز می‌رسد و دو تعبیر «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»، «فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ» که در دو روایت مذکور، آمده است بر کفایتِ شستنِ همین مقدار در غُسل دلالت دارند و شستن بیش از آن مقدار لازم نیست، یعنی اگر سمت راست بدن شسته شود و با شستن آن، بخشی از سمت چپ نیز شسته شود لازم نیست که آن بخش از سمت چپ که شسته شده، دوباره شسته شود چون با شستن سمت راست، آن بخش از سمت چپ شسته شده و نیازی به شستن دوباره آن نیست.

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که علاوه بر مطلقاتی که در این رابطه وارد شده‌اند که به دو روایت از آن مطلقات اشاره شد، روایات خاصه‌ای نیز وارد شده‌اند که بر عدم لزوم رعایت ترتیب دلالت دارند[3] . روایات ذیل از جمله آن روایاتند:

روایت اول: صحیحه زراره: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) فِي حَدِيثٍ؛ قَالَ: «... فَإِنْ دَخَلَهُ الشَّكُّ وَ قَدْ دَخَلَ فِي صَلَاتِهِ فَلْيَمْضِ فِي صَلَاتِهِ وَ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ وَ إِنِ اسْتَيْقَنَ رَجَعَ فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْمَاءَ وَ إِنْ رَآهُ وَ بِهِ بِلَّةٌ مَسَحَ عَلَيْهِ وَ أَعَادَ الصَّلَاةَ بِاسْتِيقَانٍ وَ إِنْ كَانَ شَاكّاً فَلَيْسَ عَلَيْهِ فِي شَكِّهِ شَيْ‌ءٌ فَلْيَمْضِ فِي صَلَاتِهِ»[4] .

کیفیت استدلال به روایت مذکور، به این نحو است که امام باقر (ع) در روایت مذکور، بین صورت شک و صورت یقین تفصیل داده است و روایت مذکور، بر لزوم اعاده آب بر موضعی که شسته نشده است، دلالت دارد یا اینکه با رطوبت باقی‌مانده در بدن آن موضع را مسح کند و در صورتی که شخص به عدم شُستن یقین دارد، نمازش را اعاده کند.

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که در روایت مذکور، این‌گونه آمده است که اگر شخص متوجه شد که بخشی از بدنش را نَشُسته است، دوباره باید آن قسمت از بدن را بشوید و نفرموده است که اگر آن بخشی که شُسته نشده مربوط به سمت چپ بدن باشد، آن بخش را می‌شوید و مشکلی ندارد، ولی اگر بعد از اتمام غسل، متوجه شد که بخشی از سمت راست بدنش را نَشُسته است باید آن بخش را بشوید و سمت چپ را نیز دوباره بشوید، بلکه به نظر امام (ع)، شستن همان موضعی که شُسته نشده است، کافی است و اگر آن بخش مربوط به سمت راست بدن باشد، شستن سمت چپ بعد از آن، لازم نیست و این، خودش حاکی از این است که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست. پس چون امام باقر (ع)، در عین حال که در مقام بیان بوده است، بین اینکه آن بخش شُسته نشده، مربوط به سمت راست بدن باشد یا مربوط به سمت چپ بدن باشد تفصیل نداده است، بلکه فقط فرموده است که آن بخش از بدن را که نشُسته است، باید بشوید، فهمیده می‌شود که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست.

روایت دوم: موثقه سماعة: عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا أَصَابَ الرَّجُلَ جَنَابَةٌ فَأَرَادَ الْغُسْلَ فَلْيُفْرِغْ عَلَى كَفَّيْهِ وَ لْيَغْسِلْهُمَا دُونَ الْمِرْفَقِ ثُمَّ يُدْخِلُ يَدَهُ فِي إِنَائِهِ ثُمَّ يَغْسِلُ فَرْجَهُ ثُمَّ لْيَصُبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِلْ‌ءَ كَفَّيْهِ ثُمَّ يَضْرِبُ بِكَفٍّ مِنْ مَاءٍ عَلَى صَدْرِهِ وَ كَفٍّ بَيْنَ كَتِفَيْهِ ثُمَّ يُفِيضُ الْمَاءَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ فَمَا انْتَضَحَ مِنْ مَائِهِ فِي إِنَائِهِ بَعْدَ مَا صَنَعَ مَا وَصَفْتُ فَلَا بَأْسَ»[5] .

ظاهر تعبیر «ثُمَّ يَضْرِبُ بِكَفٍّ مِنْ مَاءٍ عَلَى صَدْرِهِ وَ كَفٍّ بَيْنَ كَتِفَيْهِ ثُمَّ يُفِيضُ الْمَاءَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ»، این است که لازم است که شخص، سینه‌اش را بشوید و دو کِتفش را بشوید بدون اینکه در روایت اشاره‌ای شده باشد که نخست باید سمت راست شسته شود و بعد از آن، سمت چپ را بشوید و این، حاکی از این است که در هنگام انجام غُسل، رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست زیرا اگر رعایت ترتیب لازم بود، امام صادق (ع) باید می‌فرمود که نخست باید آب را بر سمت راست از سینه و کتف راست بریزد و بعد از آن، آب را بر سمت چپ از سینه و کتف چپ بریزد، در حالی که امام (ع) چنین چیزی را نفرموده است لذا از کلام امام صادق (ع) فهمیده می‌شود که رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست.

بنابراین، طبق فرمایش مرحوم آیت الله خویی (ره)، رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن لازم نیست و دلیلی بر اعتبار ترتیبِ مذکور، وجود ندارد و تنها چیزی که وجود دارد اجماعات منقول و شهرت است که پذیرفته نیست، چون شهرت به نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) حجّت نیست و اجماعات منقوله نیز حدسی می‌باشند و ادله حجّیت اعتبار خبر واحد شامل این اجماعات نمی‌شوند و اجماع محصل نیز محقق نشده است، خصوصاً اینکه مرحوم شیخ صدوق (ره) و پدرش با این اجماعات مخالفت کرده‌اند.

تنها چیزی که شاید بتوان در لزوم رعایت ترتیب بین شستن سمت راست و سمت چپ بدن گفت [که بعضی از متأخرین و متأخرِ المتأخرین نیز بر همین اساس فتوا داده‌اند] این است که گفته شود که روایات دال بر عدم لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن که مرحوم آیت الله خویی (ره) به آنها استناد کرده است، قابل پذیرش نیست زیرا؛

اولاً، اصحاب از این روایات اعراض کرده‌اند؛

ثانیاً، بعضی از این روایات بر عدم لزوم ترتیب در شستن سر و بدن دلالت دارند و این امری است که حتی کسانی که منکر لزوم رعایت ترتیب بین سمت راست و سمت چپ بدن می‌باشند، ملتزم به آن نیستند، یعنی حتی این افراد نیز معتقدند که شستن سر بر شستن سمت راست و سمت چپ بدن، مقدم است؛

ثالثاً، بعضی از روایاتی که مرحوم آیت الله خویی (ره) به آنها استناد کرده است در مقام بیانِ لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن و عدم لزوم رعایت ترتیب نیستند تا گفته شود که از اطلاق این روایات، عدم لزوم رعایت ترتیب استفاده می‌شود؛

رابعاً، اگر اطلاق روایات مذکور نیز پذیرفته شود، عرض می‌شود که اطلاق این روایات به وسیله روایات مقیّده‌ای که در این زمینه وارد شده‌اند تقیید می‌خورند؛

خامساً، روایات دال بر عدم لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست و سمت چپ بدن موافق با عامّه‌اند و مبنا این است که آن روایاتی که موافق با عامّه‌اند کنار گذاشته می‌شوند و روایاتی که مخالف عامّه یا موافق با مذهب اصحاب است، اخذ می‌شوند.

نظر مختار

مختارِ در مسأله مورد بحث، این است که احتیاط واجب این است که انسان در هنگام غُسل جنابت، ترتیب در شستن را رعایت کند و نخست سر و گردن و بعد از آن سمت راست بدن و سپس سمت چپ بدن را بشوید لذا نه قاطعانه به لزوم رعایت ترتیب حکم می‌شود و نه قاطعانه به عدم لزوم رعایت ترتیب حکم می‌شود، بلکه عرض می‌شود که احتیاط اقتضا می‌کند که ترتیب مذکور، رعایت شود چون بر فرض عدم تمام بودن ادله لفظیه، ممکن است با تمسک به قاعده اشتغال (الإشتغال الیقینی یستدعی البرائة الیقینیة) به لزوم رعایت ترتیب حکم شود، هرچند که عده‌ای گفته‌اند که اگر نوبت به اصول عملیه برسد، اصل برائت جاری می‌شود و نوبت به جریان اصل احتیاط نمی‌رسد چون مورد، از موارد شک در تکلیف است و در موارد شک در تکلیف برائت جاری می‌شود.