موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

خلاصه جلسه گذشته

بحث در این بود که آیا رقبه (گردن) جزء سر محسوب می‌شود، به این معنا که شستن گردن، در غُسل ترتیبی به همراه شستن سر واجب باشد، یعنی شخص زمانی که غُسل می‌کند و سرش را می‌شوید، هم‌زمان با شستن سر باید گردن را نیز بشوید یا اینکه گردن جزء بدن شمرده می‌شود و لذا شخص، باید نخست سر را بشوید و بعد از آن، سمت راست گردن را با سمت راست بدن بشود و سمت چپ گردن را با سمت چپ بدن بشوید؟

عرض شد که در این رابطه دو قول وجود دارد؛ قول اول، قول مشهور است. گفته شد که نظر مشهور این است که گردن داخل در رأس است و جزء سر محسوب می‌شود و این دخول، دخول از حیث موضوع نیست، بلکه منظور، دخولِ حکمی است یعنی از حیث حکم که عبارت از غَسل و شستن است، تفکیکی بین سر و گردن نیست و حکم رأس و رقبه یکی است لذا باید گردن همراه با سر شسته شود و بعد از شستن سر و گردن، شخص به شستن سمت راست و سمت چپ بدن می‌پردازد. همچنین، در رابطه با قول مشهور، در جلسه گذشته دو روایت ذکر شد.

قول دوم، این است که رقبه جزء بدن است.

مرحوم محدّث بحرانی (ره) از بعضی از معاصرین خودش [، یعنی مرحوم شیخ عبدالله بن صالح بحرانی] نقل کرده است که گردن داخل در بدن و خارج از رأس است.

تعبیری که ایشان آورده است این است که: «ان المعروف من كتب اللغة و الشرع ان الرقبة ليست من الرأس و انه لم يعرف في كلام أهل العصمة (سلام الله عليهم) نص يتضمن دخول الرقبة في الرأس و ان هذه المسألة من المسائل الاجتهادية التي افتى بها المجتهدون من غير دليل و عين فيها الاحتياط بالجمع بين غسلها مع الرأس حينئذ كما قاله الأصحاب و غسلها مع البدن كما استظهره»‌[1] ؛ معروف در کتب لغت و شرع [، یعنی کتاب‌های فقهی] این است که رقبه جزء سر محسوب نمی‌شود و در کلام اهل عصمت (ع) نصی وجود ندارد که متضمن دخول رقبه در رأس باشد و این مسأله از مسائل اجتهادی است که مجتهدین بدون دلیل به آن فتوا داده‌اند و در این مسأله احتیاط معین شده است، به این نحو که بین شستن گردن با سر و شستن آن با بدن جمع شود، کما اینکه اصحاب گفته‌اند که رقبه با بدن شسته شود.

پاسخ از کلام مرحوم محدث بحرانی (ره)

پاسخ از کلام مرحوم محدث بحرانی (ره) این است که؛

اولاً، در کتب لغت نیامده است که رقبه از رأس نیست و اینکه سر شامل گردن نمی‌شود، بلکه نهایت چیزی که اهل لغت مطرح کرده‌اند این است که «رأس الإنسان معروفٌ» و از این عبارت فهمیده نمی‌شود که رقبه جزء رأس است یا جزء رأس نیست و ممکن است که کسی بگوید که این عبارت شامل گردن نیز می‌شود، هرچند که همان‌طور که قبلاً اشاره شد، سخن در این نیست که رقبه موضوعاً با رأس یکی باشد و جزء رأس محسوب شود، بلکه سخن در وحدت حکمی این دو است، یعنی حکم سر و گردن یک چیز است و در باب غُسل، همان حکمی که بر سر بار می‌شود بر گردن نیز بار می‌شود، پس در کتب لغت تصریحی مبنی بر اینکه رقبه جزء سر نیست، وجود ندارد.

ثانیاً، در رابطه با کتب شرع، عرض می‌شود که اگر مقصود از کتب شرع، کتاب‌های فقها باشد، مسلّم است که در کتب فقها، رقبه از نظر حکم، داخل در رأس است و به این مطلب فتوا داده‌اند، هرچند که ممکن است که مفهوماً قبول نداشته باشند که رقبه جزء رأس است و رقبه را جزئی غیر از رأس به حساب می‌آورند، اما در باب غُسل، حکم سر و گردن را یکی می‌دانند و گردن را داخل در سر می‌دانند و حتی در بعضی از موارد به این مطلب تصریح کرده‌اند و در بعضی از موارد، به صورت اشاره این مطلب که رأس و رقبه از نظر حکم یکی هستند را مطرح کرده‌اند.

اما اگر مقصود از کتب شرع، کتب روایات و اخبار باشد، عرض می‌شود که از این کتب روایی نیز چیزی به دست نمی‌آید که بر خروج حکم گردن از سر دلالت کند و بگوید که رقبه از نظر حکم، حکم رأس را ندارد، بلکه اخبار در دخول رقبه در رأس ظهور دارند. البته بعضی از روایات وجود دارند که از آنها استفاده می‌شود که رقبه داخل در بدن است و جزء بدن شمرده می‌شود که در ذیل به این روایات و دلالتشان اشاره می‌شود؛

روایت اول: صحیحه ابی بصیر: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَصُبُّ عَلَى يَدَيْكَ الْمَاءَ فَتَغْسِلُ كَفَّيْكَ ثُمَّ تُدْخِلُ يَدَكَ فَتَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَتَمَضْمَضُ وَ تَسْتَنْشِقُ وَ تَصُبُّ الْمَاءَ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ تَغْسِلُ وَجْهَكَ وَ تُفِيضُ عَلَى جَسَدِكَ الْمَاءَ»[2] .

در این روایت علاوه بر امور وجوبیِ غسل جنابت به امور استحبابی، مثل مضمضه و استنشاق نیز اشاره شده است.

روایت دوم: صحیحه یعقوب بن یقطین: عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ فِيهِ وُضُوءٌ أَمْ لَا فِيمَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ (ع)؟ قَالَ: «الْجُنُبُ يَغْتَسِلُ يَبْدَأُ فَيَغْسِلُ يَدَيْهِ إِلَى الْمِرْفَقَيْنِ قَبْلَ أَنْ يَغْمِسَهُمَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ يَغْسِلُ مَا أَصَابَهُ مِنْ أَذًى [یعنی اگر نجاستی به او اصابت کرده بود را می‌شوید] ثُمَّ يَصُبُّ عَلَى رَأْسِهِ وَ عَلَى وَجْهِهِ وَ عَلَى جَسَدِهِ كُلِّهِ ثُمَّ قَدْ قَضَى الْغُسْلَ [غسل تمام شده] وَ لَا وُضُوءَ عَلَيْهِ»[3] .

تقریب استدلال به دو روایت مذکور

تقریب استدلال به دو روایت مذکور، به این نحو است که غَسل رأس، شامل غَسل وجه نیست چون وجه به وسیله واو بر رأس عطف شده است و این عطف حاکی از این است که وجه داخل در رأس نیست و وقتی غَسلِ رأس شامل غَسل وجه نباشد، به طریق اولی شامل غَسل رقبه نخواهد شد چون وقتی صورت که یک نوع پیوستگی با سر دارد داخل در سر نباشد و سر شامل آن نشود، به طریق اولی، گردن داخل در سر نخواهد بود.

پاسخ از استدلال مذکور

پاسخ این است که وجوب غَسل وجه با سر بر شخص غُسل کننده، یک مطلب اجماعی است، یعنی اجماع بر این محقق شده است که شستن صورت با سر بر غُسل کننده، واجب است و سخنی در آن نیست و محل بحث نیست چون معمولاً وقتی سر شسته می‌شود، صورت نیز به طور طبیعی با سر شسته می‌شود، پس در رابطه با شستن صورت با سر، بحثی نیست، بلکه بحث در رابطه با رقبه است که آیا رقبه جزء سر است یا جزء سر نیست و اینکه امام صادق (ع) در روایت اول، فرموده است: «وَ تَغْسِلُ وَجْهَكَ»، به عنوان تتمیم وظیفه غَسل رأس است، یعنی اگر امام صادق (ع) وجه را مطرح کرده است، از این باب نیست که غَسل رأس شامل وجه نمی‌شود، بلکه به عنوان تتمیم و تکمله وظیفه غَسل رأس است و معنای آن، این است که با آبی که بر سر ریخته می‌شود، صورت نیز با کشیدن دست بر آن شسته می‌شود و مقصود، شستن صورت به طور جداگانه نیست وگرنه همان‌گونه که فرموده است: «وَ تُفِيضُ عَلَى جَسَدِكَ الْمَاءَ»، باید می‌فرمود: «و تفیض علی وجهک». البته این پاسخ مربوط به روایت اول است چون در روایت دوم تعبیری که در رابطه با جسد و وجه به کار برده شده است به یک نحو است؛ «ثُمَّ يَصُبُّ عَلَى رَأْسِهِ وَ عَلَى وَجْهِهِ وَ عَلَى جَسَدِهِ». لکن پاسخ کلی که هر دو روایت را در بر گیرد، همان‌طور که عرض شد، این است که شستن صورت به طور جداگانه نیست، بلکه به عنوان تتمیم وظیفه غَسل رأس است و این دو روایت در مقام بیان تحدید سر نیستند، بلکه در مقام بیان محدوده غَسل سر می‌باشند که عبارت از شستن سر و شستن وجه و شستن کل بدن است. مرحوم محدث بحرانی (ره) در این رابطه سخنی دارد که ان‌شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.