موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که عده‌ای در جهت تقویت قول دوم، مبنی بر اینکه رقبه جزء سر نیست، به روایاتی استناد کرده‌اند که در این رابطه به دو روایت اشاره شد و پاسخ آنها ذکر شد و گفته شد که امر به غَسل وجه در دو روایت مذکور، از این باب نیست که غَسل رأس شامل وجه نمی‌شود تا گفته شود که وقتی صورت، جزء سر محسوب نشود و باید مستقل شسته شود به طریق اولی گردن جزء سر نخواهد بود، بلکه امر به شستن وجه، به عنوان تتمیم و تکمله وظیفه غَسل رأس است و معنای آن، این است که صورت نیز با آبی که بر سر ریخته می‌شود، شسته می‌شود، به این معنا که شخص با کشیدن دست بر آن آب آن را به صورت می‌رساند و صورتش را می‌شوید و مقصود، شستن صورت به طور جداگانه نیست، بنابراین استفاده اولویت، برای تفکیک رقبه از رأس، صحیح نیست.

مرحوم محدث بحرانی (ره) بعد از ذکر روایت صحیحه یعقوب بن یقتین [که در جلسه گذشته ذکر شد]، فرموده است: «فالظاهر ان المراد به التنصيص على غسل الوجه من قبيل عطف الجزء على الكل، لا لكونه خارجا عن اسم الرأس و ان غسل الرأس لا يشمله لو لم يذكر حتى تكون الرقبة خارجة عن غسل الرأس بالطريق الأولى»[1] ؛ ظاهر این است که مراد از تصریح بر غَسل وجه از قبیل عطف جزء بر کل می‌باشد، نه از این جهت که وجه از اسم رأس خارج است و اینکه اگر وجه ذکر نمی‌شد، غَسلِ رأس شامل وجه نمی‌شد [، یعنی اگر وجه نیز در روایت ذکر نمی‌شد، از باب عطف جزء بر کل، به طور طبیعی وقتی سر شسته شود، صورت نیز با آن شسته می‌شود و رأس شامل وجه می‌شود]. بنابراین، گفته نشود که چون وجه بر رأس عطف شده است، پس وجه جزء رأس نیست و لذا باید جداگانه شسته شود و وقتی وجه از غَسل رأس خارج باشد، رقبه به طریق اولی از غَسل رأس خارج خواهد بود.

سؤال: در هنگام غُسل ترتیبی، حدّ مشترک بین رقبه و جسد، چگونه شسته می‌شود؟

پاسخ: حد مشترک بین رقبه و جسد، از باب قاعده اشتغال [الإشتغال الیقینی یستدعی البرائة الیقینیة] باید همراه با رقبه شسته شود و همراه با شستن بدن نیز دوباره شسته شود، چون شخص یقین دارد که ذمّه او مشغول به تکلیف است و وظیفه‌اش این است که جزء مشترک بین رقبه و جسد را بشوید و بعد از شستن آن جزء با رقبه، شک می‌کند که آیا به وظیفه‌اش عمل کرده است یا به وظیفه‌اش عمل نکرده است لذا برای اینکه نسبت به برائت ذمّه‌اش یقین پیدا کند، هنگام شستن بدن نیز باید جزء مشترک بین رقبه و بدن را دوباره بشوید. کما اینکه در باب وضو گفته شد که شخص برای اینکه به برائت ذمّه یقین پیدا کند، مقداری بیشتر از حدّ مشخص شده را می‌شوید، مثلاً کمی بالاتر از مرفق را می‌شوید تا یقین پیدا کند مرفق کاملاً شسته شده است و وظیفه‌اش را به طور کامل انجام داده است.

آنچه گفته شد، در فرضی است که رعایت ترتیب در شستن سمت راست بدن و سمت چپ بدن، لازم نباشد، اما بنا بر قول به لزوم رعایت ترتیب در شستن سمت راست بدن و سمت چپ بدن، واجب است که نصف سمت راست از جزء مشترک رقبه با بدن با سمت راست بدن و نصف سمت چپ از جزء مشترک رقبه با بدن با سمت چپ بدن شسته شود.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و السرّة و العورة يغسل نصفهما الأيمن مع الأيمن و نصفهما الأيسر مع الأيسر و الأولى أن يغسل تمامهما مع كلّ من الطرفين»[2] .

به نظر مرحوم سید (ره)، کیفیت شستن ناف و عورت به این نحو است که نصف راست از ناف و عورت با سمت راست بدن و نصف چپ از ناف و عورت با سمت چپ بدن شسته می‌شوند و اولی این است که تمام ناف و عورت با هر یک از دو سمت راست و چپ بدن شسته می‌شوند.

ظاهرِ نظر اکثر فقها همانند نظر مرحوم سید (ره)، این است که شخص در هنگام غُسل کردن، نصف راست از ناف و عورت را با سمت راست بدن و نصف چپ از ناف و عورت را با سمت چپ بدن بشوید.

دلیل حکم مذکور، این است که در بحث غُسل، اساساً متعرض ناف و عورت نشده‌اند و لذا طبیعی است که وقتی انسان غُسل می‌کند و سمت راست بدنش را می‌شوید بخشی از ناف و عورت را که با سمت راست بدن مرتبط است با سمت راست بدن می‌شوید و وقتی سمت چپ بدن را می‌شوید، بخشی از ناف و عورت را که با سمت چپ بدن مرتبط است، با سمت چپ بدن می‌شوید. پس با توجه به اینکه فقها در بحث غُسل، فقط به ذکر طرف راست و طرف چپ بدن اکتفا کرده‌اند و از ناف و عورت ذکری به میان نیامده است لذا ظاهر این است که ناف و عورت را با تنصیف و توضیح در طرف راست و چپ بدن داخل کرده‌اند.

البته مرحوم سید (ره) در ادامه فرموده است که اولی این است که تمام ناف و عورت با هر یک از دو سمت راست و چپ بدن شسته می‌شوند.

شاید دلیل اولویت مذکور، عمل به احتمالاتی باشد که در رابطه با این بحث وجود دارد چون یک احتمال، احتمال تنصیف است که در این رابطه متصور است، احتمال دیگر، این است که ممکن است که ناف و عورت به عنوان عضو مستقل فرض شده باشند و احتمال سوم این است که از طرف راست و چپ محسوب بشوند لذا جمع بین این محتملات به این نحو است که شخص زمانی که می‌خواهد سمت راست بدن را بشوید، تمام ناف و عورت را بشوید و وقتی سمت چپ بدن را می‌شوید، تمام ناف و عورت را نیز بشوید.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و الترتيب المذكور، شرط واقعيّ، فلو عكس و لو جهلًا أو سهواً بطل»[3] .

به نظر مرحوم سید (ره)، ترتیب مذکور، شرط واقعی است، پس [اگر ترتیب به هم بخورد] و برعکس شود [، مثلاً ابتدا بدن شسته شود و بعد از آن، سر شسته شود] غُسل باطل است، هرچند از روی جهل باشد یا سهو باشد.

رعایت ترتیب، شرط است و غُسل، مشروط است و با توجه اینکه از انتفاء شرط، انتفاء مشروط لازم می‌آید، اگر ترتیب منتفی شود، غُسل نیز منتفی می‌شود و باطل می‌شود زیرا شرط مذکور (ترتیب)، دخالت واقعی در مشروط دارد مگر اینکه دلیلی بر خلاف آن اقامه شود و فرض این است که دلیلی بر خلاف آن قائم نشده است، بلکه دلیل بر این قائم شده است که ترتیب، دخالت واقعی در غُسل دارد که صحیحه زراره از جمله آن دلایل است؛

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «مَنِ اغْتَسَلَ مِنْ جَنَابَةٍ فَلَمْ يَغْسِلْ رَأْسَهُ ثُمَّ بَدَا لَهُ [برای او آشکار شد] أَنْ يَغْسِلَ رَأْسَهُ لَمْ يَجِدْ بُدّاً [چاره‌ای ندارد] مِنْ إِعَادَةِ الْغُسْلِ»[4] .

تعبیر «فَلَمْ يَغْسِلْ رَأْسَهُ ثُمَّ بَدَا لَهُ» که در این روایت صحیحه آمده است، اطلاق دارد و این اطلاق حاکی از این است که چه شخص از روی جهل، سرش را نشُسته باشد و چه از روی سهو، سرش را نشُسته باشد، باید غسلش را اعاده کند و فرقی بین صورت جهل و نسیان نیست، بنابراین، در صورتی که شخص عمداً سرش را نشُسته باشد به طریق اولی اعاده واجب می‌شود.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و لا يجب البدأة بالأعلى في كلّ عضو و لا الأعلى فالأعلى و لا الموالاة العرفيّة بمعنى التتابع و لا بمعنى عدم الجفاف، فلو غَسل رأسه و رقبته في أوّل النهار و الأيمن في وسطه و الأيسر في آخره صحّ و كذا لا يجب الموالاة في أجزاء عضو واحد و لو تذكّر بعد الغسل ترك جزء من أحد الأعضاء رجع و غسل ذلك الجزء، فإن كان في الأيسر كفاه ذلك و إن كان في الرأس أو الأيمن وجب غسل الباقي على الترتيب و لو اشتبه ذلك الجزء وجب غسل تمام المحتملات مع مراعاة الترتيب»[5] .

به نظر مرحوم سید (ره)، واجب نیست که شخص غُسل کننده، از ابتدای هر عضوی شروع کند و لازم نیست که الأعلی فالأعلی رعایت شود [، یعنی اگر شروع غسل از بالاترین جزء میسّر نبود، لازم نیست که از کمی پایین‌تر که نسبت به قسمت‌های پایینِ عضو، بالاتر است، شروع شود، بلکه از هر جایی از عضو که غُسل را شروع کند، صحیح است] و رعایت موالات عرفی به معنای اینکه شُستن‌های غُسل، پشت سر هم و بدون فاصله باشند، واجب نیست و همچنین، موالات به معنای عدم خشک شدن نیز لازم نیست، پس اگر سرش و گردنش را در اول روز بشوید و سمت راست را در وسط روز بشوید و سمت چپ را در آخر روز بشوید، غُسلش صحیح است و همچنین، رعایت موالات در اجزایِ عضو واحد نیز لازم نیست و اگر بعد از غُسل یادش آمد که جزئی از اجزاء را نشُسته است، برمی‌گردد و آن جزء را می‌شوید، پس اگر آن جزء فراموش شده، مربوط به سمت چپ باشد، شستن همان جزء کفایت می‌کند و اگر آن جزء از سر یا سمت راست باشد، واجب است که آن جزء فراموش شده را بشوید و بقیه اعضاء را نیز به ترتیبی که در غُسل لازم است، بشوید و اگر آن جزئی را که نشُسته است، مشتبه شد [، یعنی بداند که یک جزئی از اجزاء غُسل را نشسته است، ولی نداند کدام جزء است]، واجب است که تمام محتملات را با رعایت ترتیب بشوید.