موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ترتیبی/-

خلاصه جلسه گذشته

بحث در رابطه با غسل ترتیبی بود. فرض دوم از فروضی که در کلام مرحوم سید (ره) آمده بود، این است که رعایتِ موالات عرفی به معنای اینکه شُستن‌های غُسل، پشت سر هم و بدون فاصله باشند، واجب نیست و همچنین، موالات به معنای عدم خشک شدن نیز لازم نیست، پس اگر شخص، سر و گردنش را در اولِ روز بشوید و سمت راست بدن را در وسط روز و سمت چپ بدن را در آخر روز بشوید، غُسلش صحیح است و همچنین، رعایت موالات در اجزایِ عضو واحد نیز لازم نیست.

عرض شد که ظاهر این است که رعایت موالات بین اعضای غُسل و همچنین، بین اجزایِ عضو واحد لازم نیست و خلافی در این جهت نیست. بنابراین، اگر شخص، یک عضو را در اول روز و عضو دیگر را در وسط روز بشوید، غسلش صحیح است، همچنین اگر یک جزء از سمت راست بدن را در اول روز و یک جزء از آن را در وسط روز و جزء دیگر را در آخر روز بشوید، غسلش صحیح است.

عرض شد که اولاً، اطلاقاتی در این رابطه وجود دارند که از این اطلاقات استفاده می‌شود که رعایت موالات بین اعضای غُسل لازم نیست که در این رابطه، در جلسه گذشته به روایت صحیحه زراره اشاره شد.

ثانیاً، اخباری در این رابطه وارد شده‌اند که بر عدم لزوم رعایت موالات دلالت دارند، به خصوص اینکه بعضی از آن روایات بر این مطلب تصریح دارند که روایات ذیل از جمله آن روایاتند؛

روایت اول: صحیحه محمد بن مسلم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ؛ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فُسْطَاطَهُ ... فَقُلْتُ: اغْسِلِي رَأْسَكِ وَ امْسَحِيهِ مَسْحاً شَدِيداً لَا تَعْلَمُ بِهِ مَوْلَاتُكِ فَإِذَا أَرَدْتِ الْإِحْرَامَ فَاغْسِلِي جَسَدَكِ وَ لَا تَغْسِلِي رَأْسَكِ فَتَسْتَرِيبَ مَوْلَاتُكِ فَدَخَلَتْ فُسْطَاطَ مَوْلَاتِهَا فَذَهَبَتْ تَتَنَاوَلُ شَيْئاً فَمَسَّتْ مَوْلَاتُهَا رَأْسَهَا فَإِذَا لُزُوجَةُ الْمَاءِ فَحَلَقَتْ رَأْسَهَا وَ ضَرَبَتْهَا فَقُلْتُ لَهَا: «هَذَا الْمَكَانُ الَّذِي أَحْبَطَ اللَّهُ فِيهِ حَجَّكِ»[1] .

امام صادق (ع) در روایت مذکور، به جاریه‌اش امر کرده است که سرش را بشوید و کاملاً دست به سرش بکشد و هنگامی که اراده احرام کرد، بدنش را بشوید که معنای آن، این است که بین شستن سر و بدن فاصله شده است، در صورتی که اگر رعایت موالات لازم بود، فاصله انداختن بین شستن سر و بدن جایز نبود.

روایت دوم: صحیحه حریز: عَنْ حَرِيزٍ فِي الْوُضُوءِ يَجِفُّ؛ قَالَ: قُلْتُ: فَإِنْ جَفَّ الْأَوَّلُ قَبْلَ أَنْ أَغْسِلَ الَّذِي يَلِيهِ، قَالَ: «جَفَّ أَوْ لَمْ يَجِفَّ اغْسِلْ مَا بَقِيَ» قُلْتُ: وَ كَذَلِكَ غُسْلُ الْجَنَابَةِ، قَالَ: هُوَ بِتِلْكَ الْمَنْزِلَةِ وَ ابْدَأْ بِالرَّأْسِ ثُمَّ أَفِضْ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ، قُلْتُ: وَ إِنْ كَانَ بَعْضَ يَوْمٍ؟ قَالَ: «نَعَمْ»[2] .

امام (ع) در روایت مذکور، فرموده است که هنگام غُسل کردن از سر شروع کن، سپس بر سایر اعضای بدنت آب بریز، راوی می‌گوید که عرض کردم هرچند که آب ریختن بر بدن در بعضی از روز اتفاق بیفتد [، یعنی اگر چه بین شستن سر و بدن فاصله افتد؟] امام (ع) فرمود: بله.

از فرمایش امام (ع) فهمیده می‌شود که رعایت موالات در هنگام غُسل کردن لازم نیست.

ممکن است که گفته شود که روایت مذکور، مضمره است و قابل استناد نیست، لکن در پاسخ عرض می‌شود که اضمار در این روایت (مضمره حریز)، حکم اضمار روایت زراره را دارد، یعنی همان‌گونه که اضمار روایت زراره، مضر نیست چون زراره از غیر معصوم (ع) نقل نمی‌کند، اضمار روایت حریز نیز مشکلی ایجاد نمی‌کند چون حریز نیز از غیر معصوم (ع) نقل نمی‌کند.

روایت سوم: عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِنَّ عَلِيّاً (ع) لَمْ يَرَ بَأْساً أَنْ يَغْسِلَ الْجُنُبُ رَأْسَهُ غُدْوَةً وَ يَغْسِلَ سَائِرَ جَسَدِهِ عِنْدَ الصَّلَاةِ»[3] .

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که علی (ع) ایرادی نمی‌دید که شخص جنب سرش را اول صبح بشوید و سایر اعضای بدنش را هنگام نماز بشوید.

اطلاقات و اخباری که مطرح شد، مربوط به موردی است که رعایت موالات، بین اعضای بدن لازم نیست، اما در رابطه با عدم لزوم رعایت موالات نسبت به اجزایِ عضوِ واحد عرض می‌شود که در این مسأله نیز خلافی نیست و لذا واجب نیست که در هنگام شستن اعضای بدن، بین اجزای آن عضو، موالات رعایت شود و اطلاقات روایات وارد شده‌ای که در مقام بیان می‌باشند از جمیع جهات، شامل عضو واحد نیز می‌شوند و منحصر به عدم لزوم رعایت موالات بین اعضا نیستند، بلکه از این اطلاقات، استفاده می‌شود که حتی رعایت موالات در عضو واحد نیز واجب نیست.

فرض سوم، از فروض مطرح شده در کلام مرحوم سید (ره)، این است که اگر شخص، بعد از غُسل یادش آمد که جزئی از اجزاء را نشُسته است، برمی‌گردد و آن جزء را می‌شوید، پس اگر آن جزءِ فراموش شده، مربوط به سمت چپ باشد، شستن همان جزء کفایت می‌کند و اگر آن جزء از سر یا سمت راست باشد، واجب است که آن جزء فراموش شده را بشوید و بقیه اعضاء را نیز به ترتیبی که در غُسل لازم است، بشوید و اگر آن جزئی را که نشُسته است، مشتبه شد [، یعنی بداند که یک جزئی از اجزای غُسل را نشسته است، ولی نداند کدام جزء است]، واجب است که تمام محتملات را با رعایت ترتیب بشوید.

فرض مذکور، دو صورت دارد؛

صورت اول، این است که شخص، بعد از غُسل یادش بیاید که جزئی از اجزاء را نشُسته است که در این صورت، برمی‌گردد و آن جزء را می‌شوید، پس اگر آن جزءِ فراموش شده، مربوط به سمت چپ باشد، شستن همان جزء کفایت می‌کند و اگر آن جزء از سر یا سمت راست باشد، واجب است که آن جزء فراموش شده را بشوید و بقیه اعضاء را نیز به ترتیبی که در غُسل لازم است، بشوید.

اینکه در این صورت، شخص باید برگردد و آن جزء فراموش شده را بشوید، به مقتضای قاعده است و قاعده همین مطلب را اقتضا می‌کند که شخص باید غسلش را به ترتیب انجام بدهد لذا اگر جزء فراموش شده، مربوط به سمت چپ بدن باشد، شستن همان مقدار کفایت می‌کند و اگر آن جزء فراموش شده، مربوط به سر یا سمت راست بدن باشد، بعد از شستن سر یا سمت راست، شستن بقیه اجزای بدن نیز بر اساس ترتیب لازم است و این مطلب نیاز به استدلال ندارد.

صورت دوم، این است که آن جزئی را که نشُسته است، مشتبه شود [، یعنی بداند که یک جزئی از اجزایِ غُسل را نشسته است، ولی نداند کدام جزء است]، در این صورت، واجب است که تمام محتملات را با رعایت ترتیب بشوید، مثلاً اگر احتمال می‌دهد که آن جزء فراموش شده، مربوط به سر باشد، باید نخست سر را بشوید، سپس سمت راست را بشوید و در ادامه، سمت چپ را بشوید و اگر احتمال بدهد که آن جزء فراموش شده، مربوط به سمت راست است، سمت راست را می‌شوید و بعد از آن سمت چپ را می‌شوید و غُسلش را تمام می‌کند.

اینکه گفته شد که شخص باید تمام محتملات را با رعایت ترتیب بشوید، به خاطر علم اجمالی است و علم اجمالی، منجِّز تکلیف است چون در فرض مذکور، شخص اجمالاً می‌داند که جزئی را که نشُسته است، مردد بین دو عضو [، مثلاً سر و سمت راست] یا سه عضو [سر، سمت راست و سمت چپ] است و علم اجمالی، در منجِّزیّت تکلیف، به منزله علم تفصیلی است، یعنی همان‌گونه که علم تفصیلی، منجِّز است، علم اجمالی نیز منجِّز است لذا شخص باید احتیاط کند و تمام محتملات را بشوید، کما اینکه اگر بر شخص، مردّد شود که این ظرف نجس است یا ظرف دیگری نجس است، باید از هر دو ظرف اجتناب کند؛ به تعبیر روشن‌تر در صورت علم اجمالی به وجوب غَسلِ موضعی از مواضع غُسل، باید تمام محتملات شسته شوند و چون معیّن نیست و مشخص نیست که جزء شُسته نشده، مربوط به کدام عضو است، از باب قطع به فراغ ذمّه، شخص باید تمام محتملات را بشوید، اما این در صورتی است که جزءِ غیر مغسول که معلوم بالإجمال است در عضو واحد باشد ولی اگر آن معلوم بالإجمال، مردّد بین دو عضو باشد که مترتب بر هم می‌باشند [، مثل سر و سمت راست بدن یا سمت راست بدن و سمت چپ بدن]، در این صورت لازم نیست که از باب احتیاط، تمام محتملات شسته شوند. بنابراین، باید بین اینکه آن جزء فراموش شده که معلوم بالإجمال است، مربوط به عضو واحد است یا مربوط به دو عضو یا سه عضو است، تفصیل داد؛ به این نحو که اگر آن جزء فراموش شده، مربوط به عضو واحد باشد، باید از باب احتیاط، تمام محتملات شُسته شوند و اگر مربوط به بیش از یک عضو باشد، لازم نیست که تمام محتملات شُسته شوند زیرا در رابطه با عضو سابق به قاعده تجاوز تمسک می‌شود و قاعده تجاوز بر احتیاط و اشتغال، حاکم است لذا لازم نیست که عضو سابق شسته شود و فقط به شستن عضوِ لاحق حکم می‌شود.