موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/کیفیت غسل جنابت- غسل ارتماسی/-

خلاصه جلسه گذشته

در جلسه گذشته اشکالی از طرف عده‌ای مطرح شد و آن، اینکه این عده گفته‌اند که کلام مرحوم سید (ره) که فرموده است که در هنگام غُسل ارتماسی، لازم نیست که تمام بدن شخص یا مُعظم بدنش خارج از آب باشد، صحیح نیست و همچنین گفته‌اند که ادامه فرمایش مرحوم سید (ره) [، یعنی فرض سوم که بعداً می‌آید] که فرموده است که بنا بر أقوی، اگر تمام بدن شخص زیر آب باشد، سپس نیّت غُسل کند و بدنش را حرکت بدهد، کفایت می‌کند و غسل ارتماسی محقق می‌شود نیز صحیح نمی‌باشد و روایت مذکور (روایت حلبی که در جلسه گذشته ذکر شد)، با این مطلب که بدن شخص زیر آب باشد و نیّت غسل کند، سازگار نیست، بنابراین برای تحقق غسل ارتماسی، حتماً باید تمام بدن خارج از آب باشد و به صورت ارتماس واحده در آب قرار گیرد.

در پاسخ از کلام این عده، عرض شد که آن چیزی که شارع از مکلّف خواسته است، این است که ارتماس تحقق پیدا کند و هدف، تحقق مأمورٌبه (ارتماس) است و در تحقق ارتماس، فرقی نمی‌کند که تمام بدن از آب خارج باشد و بعد در آب داخل شود یا اینکه بخشی از بدن در آب داخل باشد و بخشی دیگر از آب خارج باشد و شخص ،آن بخشی که خارج از آب است را در آب داخل کند.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «بل لو كان تمام بدنه تحت الماء فنوى الغسل و حرّك بدنه كفى على الأقوى»[1] .

فرض سوم، این است که بنا بر أقوی، اگر تمام بدن شخص زیر آب باشد، سپس نیّت غُسل کند و بدنش را حرکت بدهد، کفایت می‌کند و غسل ارتماسی محقق می‌شود.

بررسی فرض سوم

دلیل حکم مذکور، این است که هدفِ شارع این است که ارتماس محقق شود و ارتماس، در فرضی که تمام بدن زیر آب باشد وشخص نیّت غسل کند و بدنش را حرکت بدهد نیز محقق می‌شود.

البته یک بحث مبنایی در اینجا مطرح است که با توجه به مبنایی که انتخاب می‌شود، حکم نیز متفاوت می‌شود و آن، اینکه آیا در باب ارتماس، بقاء در امتثال کفایت می‌کند یا نیاز به احداث است؟

طبعاً کسانی که احداث را لازم می‌دانند، معتقدند که لازم است که در هنگام غُسل ارتماسی، بدن شخص از آب خارج باشد و اما طبق نظر کسانی که بقاء در امتثال را کافی می‌دانند، لازم نیست که بدن شخص از آب خارج باشد، بلکه اگر بدن داخل در آب باشد نیز غسل صحیح است. پس صحت غسل در فرضی که بدن شخص زیر آب باشد و در زیر آب نیّت غسل کند و بدنش را حرکت بدهد، بنا بر مبنایی است که شخص در باب غُسل ارتماسی، معتقد باشد که بقاء بر امتثال کفایت می‌کند، اما اگر گفته شود که ظاهرِ اوامری که به غُسل و امثال آن امر کرده‌اند، بر احداث است مطلقا؛ یعنی باید حالتِ ایجاد صدق بکند، پس اگر بدن شخص زیر آب باشد و نیّت غسل کند و بدنش را حرکت بدهد، کفایت نمی‌کند، البته این، در صورتی است که قرینه‌ای بر کفایت ابقاء قائم نشده باشد زیرا اگر قرینه‌ای قائم شود که ابقاء کفایت می‌کند، مسأله روشن است و مشکلی ندارد، اما اگر قرینه‌ای بر کفایت ابقاء قائم نشده باشد و ظاهرِ امر، در احداث باشد، شخص نمی‌تواند در فرضی که بدنش زیر آب است نیّت غسل ارتماسی بکند و لذا اگر فرد در سجده باشد و در همان حال آیه سجده‌دار خوانده شود و آن شخص مقداری به داعی امتثالِ سجده بماند، طبق نظر کسانی که بقاء در امثتال را کافی می‌دانند، سجده آن شخص به نیّت سجده تلاوت صحیح است، اما قائلین به احداث، این سجده را کافی نمی‌دانند، بلکه معتقدند که شخص باید سر از سجده بردارد و بعد به نیّت سجده تلاوت، سجده کند.

پس ثمره کفایت بقاء امتثال و عدم آن در این مورد ظاهر می‌شود که طبق نظر قائلین به کفایت بقاء امتثال، اگر شخص به داعی امتثال امرِ به سجده، مقداری به نیت سجده تلاوت در سجده باقی بماند، کفایت می‌کند ولی طبق نظر قائلین به احداث، این سجده کفایت نمی‌کند لذا شخص باید سر از سجده بردارد و دوباره به نیّت سجده تلاوت سجده کند. پس با توجه به اینکه ظاهر امر، طلب ایجاد و احداث است، در بحث مورد نظر نیز در آب ماندن و نیّت کردن؛ در حالی که شخص بدنش را حرکت می‌دهد، کفایت نمی‌کند و دلیلی بر کفایت آن نیست چون در صورت قول به احداث، ارتماس مذکور، ارتماس بقائی است [که شخص در آب بوده است و باقی ماندن در آب را استمرار می‌دهد تا بتواند با آن، غسل ارتماسی خود را تکمیل کند] و در این صورت، احداث غسل با دخول در آب صورت نگرفته است، بلکه همان بقاء در آب را استمرار داده است و در زیر آب نیّت کرده است و بدنش را حرکت داده است و لذا کسانی که احداث را شرط می‌دانند، معتقدند که حداقل باید بخشی از بدن شخص از آب بیرون باشد و آن موقعی که آن بخش از بدن را که بیرون از آب است در آب داخل می‌کند، نیّت کند. بنابراین، اگر بقاء کافی باشد، بر فرض که همه بدن نیز زیر آب باشد، شخص می‌تواند در زیر آب نیّت غُسل کند و بدنش را حرکت دهد و غُسلش صحیح است، ولی اگر احداث را لازم بدانند، اگر گفته نشود که در هنگام غُسل کردن، همه بدن باید خارج از آب باشد لاأقل باید بخشی از بدن خارج از آب باشد و زمانی که آن بخش را در آب داخل می‌کند نیّت غسل کند تا گفته شود که ارتماس بدن به صورت احداثی صورت گرفته است.

خلاصه اینکه در رابطه با بحث مذکور، دو مبنا وجود دارد؛

اول، اینکه بقاء کافی است که در این صورت اگر در هنگام غسل ارتماسی همه بدن نیز زیر آب باشد، مشکلی ندارد و شخص می‌تواند در همان حال نیّت غسل کند و بدنش را حرکت بدهد و غسلش صحیح است.

دوم، اینکه احداث، شرط است که در این صورت، حداقل باید بخشی از بدن از آب خارج باشد تا شخص زمانی که خواست آن بخش را در آب داخل کند، نیّت غسل کند تا گفته شود که ارتماس به صورت احداثی صورت گرفته است.

مرحوم نراقی فرموده است که حتماً باید سر از آب خارج باشد و شخص نیّت غسل کند و آن را زیر آب ببرد، تا ارتماس احداثی صورت بگیرد[2] ، لکن عرض می‌شود که لازم نیست که آن بخشی که از آب خارج باشد، حتماً سر باشد لذا اگر سر زیر آب باشد و عضو دیگری از بدن از آب خارج باشد و شخص نیّت غسل کند و آن را زیر آب ببرد، احداث صورت گرفته است و کفایت می‌کند، مثل اینکه فقط دست‌های شخص از آب بیرون باشد و شخص نیّت غسل کند و دست‌ها را نیز زیر آب ببرد که در این صورت، ارتماس احداثی صورت گرفته و غسلش صحیح است چون ملاک این است که تمام بدن زیر آب نباشد و بخشی از آن از آب خارج باشد و لذا فرقی نمی‌کند که آن عضوی که خارج از آب است، سر باشد یا غیر سر باشد.

نکته: اگر شخص در ماه مبارک رمضان بخواهد غسل ارتماسی کند و سر را زیر آب ببرد، روزه‌اش باطل می‌شود و فرو بردن سر در آب، جزء مفطرات روزه محسوب می‌شود و این، به خاطر دلیل خاصی است که در این رابطه وارد شده است، اما در سایر موارد، اگر شخص بخواهد به صورت ارتماسی غسل کند اگر بخشی از بدن از آب خارج باشد، اعم از اینکه آن بخش، سر باشد یا غیر سر باشد و شخص نیّت کند و آن بخشی را که از آب خارج است، زیر آب ببرد غسل او صحیح است. پس بطلان روزه با فرو بردن سر در زیر آب به خاطر ادله‌ای است که برای سر خصوصیت قائل شده‌اند، اما در تحقّق ارتماس، خصوصیتی برای سر نیست تا گفته شود که آن بخشی که از آب خارج است حتماً باید سر باشد، بنابراین، اگر سر زیر آب باشد و عضو دیگری غیر از سر خارج از آب باشد و شخص نیّت غسل کند و آن عضوِ خارج از آب را زیر آب ببرد، غسلش صحیح است.

اما اگر از این مطلب صرف نظر شود و در باب ارتماس، احداث، شرط دانسته نشود و مبنا این باشد که بقاء کافی است، در این صورت، اگر همه بدن زیر آب باشد و شخص نیّت غسل کند و بدنش را حرکت بدهد، غسلش صحیح است. چون بقاء نیز یک فعل اختیاری برای مکلّف است، یعنی شخصی که همه بدنش زیر آب است با اختیار خودش، به نیّت غسل ارتماسی زیر آب می‌ماند، همان‌گونه که اگر بخشی از بدنش یا تمام بدنش خارج از آب باشد و شخص با اختیار خود در آب داخل می‌کند، در این فرض که بدن زیر آب است نیز با اختیار خودش به نیّت غسل زیر آب می‌ماند.

سؤال: آیا لازم است که زمانی که شخص با اراده خودش و به نیّت غسل ارتماسی بدنش را زیر آب نگه می‌دارد، بدنش را حرکت بدهد یا صرف نیّت کردن کفایت می‌کند؟

پاسخ: با توجه به اینکه غرض از ارتماس، این است که آب همه بدن را فرا بگیرد و در فرضی که بدن شخص زیر آب باشد، آب همه بدن را احاطه کرده است لذا شخص نیّت غسل ارتماسی می‌کند و نیازی به حرکت دادن بدن در زیر آب نیست زیرا به صرف احاطه آب بر بدن، غسل ارتماسی محقق می‌شود.

ان قلت: تحریک بدن در زیر آب به این خاطر لازم است که آب بر بدن جریان پیدا کند لذا تحریک بدن در زیر آب لازم است و دلیل این لزوم، ذیل روایت صحیحه محمد بن مسلم و صحیحه زراره است؛

صحیحه محمد بن مسلم:... فقال: «...فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[3] ؛

صحیحه زراره: ... فقال: «...فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[4] .

قلنا: لزوم جریان آب بر بدن، به غسل ترتیبی مربوط می‌شود و به غسل ارتماسی مربوط نیست و آنچه در غسل ارتماسی لازم است، احاطه آب نسبت به بدن است و این نیز با زیر آب قرار گرفتن بدن حاصل می‌شود و نیازی به حرکت دادن بدن در زیر آب نیست.