موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/احکامِ مربوط به غسل ترتیبی و ارتماسی/-

خلاصه جلسه گذشته

بحث در مسأله 664 بود.

عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، جایز است که انسان در غسل ترتیبی، هر عضو از اعضای سه‌گانه بدنش [، یعنی سر و گردن، سمت راست و سمت چپ بدن] را به نحو ارتماس بشوید، بلکه اگر سه بار بدنش را در آب فرو ببرد؛ یک مرتبه به نیّت شستن سر، یک مرتبه به نیّت شستن سمت راست بدن و یک مرتبه به نیّت شستن سمت چپ بدن، کفایت می‌کند و همچنین [کفایت می‌کند]، اگر سه بار بدنش را زیر آب حرکت بدهد [؛ به این نحو که یک بار بدنش را به قصد شستن سر و گردن حرکت بدهد، یک بار بدنش را به قصد شستن سمت راست بدن حرکت بدهد و یک بار نیز بدنش را به قصد شستن سمت چپ بدن حرکت بدهد] یا با ارتماس، شستن سر را قصد کند و به قصد شستنِ سمت راست، بدنش را زیر آب حرکت بدهد و به قصد شستن سمت چپ، بدن را از آب خارج کند و جایز است که یک عضو از اعضای بدن را به صورت ارتماسی بشوید و بقیه اعضا را به صورت ترتیبی بشوید، بلکه جایز است که بعضی از اجزای یک عضو را به صورت ارتماسی بشوید و بعضی دیگر را با کشیدن دست [و به صورت ترتیبی] بشوید.

دلیل جواز شستن هر یک از اعضای بدن، به صورت ارتماسی در غسل ترتیبی

با اینکه در روایات وارد شده در رابطه با غُسل ترتیبی، از تعبیر «صب الماء» استفاده شده است، لکن ملاک و معیار، جریان آب بر اعضای بدن است و ریختن آب (صب الماء) بر سر و گردن، سمت راست و سمت چپ بدن که در روایات آمده است، مقدمه برای جریان آب بر اعضای بدن است که دو روایت ذیل از جمله آن روایات‌اند؛

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «تَبْدَأُ بِكَفَّيْكَ فَتَغْسِلُهُمَا ثُمَّ تَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثاً ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[1] .

روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: قُلْتُ: كَيْفَ يَغْتَسِلُ الْجُنُبُ؟ فَقَالَ: «إِنْ لَمْ يَكُنْ أَصَابَ كَفَّهُ شَيْ‌ءٌ غَمَسَهَا فِي الْمَاءِ ثُمَّ بَدَأَ بِفَرْجِهِ فَأَنْقَاهُ بِثَلَاثِ غُرَفٍ ثُمَّ صَبَّ عَلَى رَأْسِهِ ثَلَاثَ أَكُفٍّ ثُمَّ صَبَّ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَنِ مَرَّتَيْنِ وَ عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْسَرِ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[2] . بنابراین، صب الماء خصوصیتی ندارد تا گفته شود که حتماً باید آب بر اعضای بدن ریخته شود و جریان آب حتماً به صورتِ صب الماء باشد، بلکه هدف، جریان آب بر اعضای بدن است و این هدف، با فرو بردن عضو در آب نیز محقق می‌شود.

مرحوم سید (ره) نوشته است: «و كذا لو حرّك بدنه تحت الماءثلاث مرّات»[3] .

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر شخص، سه بار بدنش را در زیر آب حرکت بدهد [؛ به این نحو که یک بار بدنش را به قصد شستن سر و گردن حرکت بدهد، یک بار بدنش را به قصد شستن سمت راست بدن حرکت بدهد و یک بار نیز بدنش را به قصد شستن سمت چپ بدن حرکت بدهد]، کفایت می‌کند.

سؤال: این کلام مرحوم سید (ره) بنا بر ایجادی و احداثی بودن اوامر است یا بنا بر ابقائی بودن اوامر است؟ یعنی آیا زمانی که شخص غُسل می‌کند باید به عنوان غُسل، یک حرکتی را انجام بدهد، مثلاً به صورت ارتماس بدنش را در آب فرو ببرد یا اینکه اگر در آب باشد، همان بقاء در آب را ادامه بدهد؟

پاسخ: ظواهر اوامر، در طلب ایجاد و احداث می‌باشند و وجود بقائی، خارج از مأمورٌبه است و حرکت دادن بدن در زیر آب، وجود بقائی است و با ظواهر اوامر که در طلب ایجاد می‌باشند، سازگار نیست، بنابراین، خارج از مأمورٌبه است و مجزی نیست.

ممکن است گفته شود که امر بقائی نیز یک امر اختیاری برای مکلّف است، یعنی مکلّف وقتی داخل آب هست، اوست که تصمیم می‌گیرد که نیّت غسل ارتماسی کند و در زیر آب باقی بماند یا نیّت غسل ارتماسی نکند، پس یک امری از طرف شارع متوجه مکلّف شده است و مکلّفی که در آب قرار دارد، مخیر است که به نیّت غسل، در زیر آب باقی بماند یا اینکه بدون نیّت غسل کردن از آب خارج شود، بنابراین، بقاء نیز با امتثال مأمورٌبه منافاتی ندارد.

برای اینکه مسأله روشن شود به مثال عرفی ذیل توجه فرمایید؛

مولای شخصی در قم است، به او می‌گوید که به مازندران برود و آن شخص که برای کاری به تهران رفته است، امر مولی را امتثال می‌کند و از تهران به مازندران می‌رود، حال اگر امتثالِ مأمورٌبه، فقط به امر ایجادی تعلق گرفته باشد، حتماً باید شخص از قم به مازنداران برود، در حالی که رفتن او از تهران به مازندران نیز استمرارِ همان حرکتی است که از قم تا تهران صورت گرفته است و لذا با امتثال مأمورٌبه منافاتی ندارد و کفایت می‌کند.

حضرت آیت الله خویی (ره) گفته است که بر فرض که پذیرفته شود که امر بقائی نیز مجزی است، حرکت بدن در زیر آب معنا ندارد زیرا معنای غسل ارتماسی این است که آب تمام بدن را فرا بگیرد و با رفتن زیر آب، این هدف، محقق می‌شود و نیازی به حرکت دادن بدن ندارد و از زمانی که شخص نیّت غسل ارتماسی کند، غسل محقق می‌شود و نیازی به حرکت دادن بدن نیست.

به نظر می‌رسد که فرمایش مرحوم آیت الله خویی (ره) در رابطه با غسل ارتماسی درست است، اما کسانی که معتقدند که شخص باید بدنش را در زیر آب حرکت بدهد تا غسل محقق شود، منظورشان این است که غسلِ ترتیبی در قالب ارتماس محقق شود و از نظر این عده، حرکت دادن بدن به این اعتبار است که غسل ترتیبی می‌خواهد در ضمن ارتماس و فرو بردن بدن در زیر آب محقق شود، پس منظور این عده، غسل ارتماسیِ صرف نیست، بلکه منظورشان تحقّقِ غسل ترتیبی در قالب ارتماس است.

البته به نظر می‌رسد که در همین فرض که شخص می‌خواهد غسل ترتیبی را در قالب ارتماس انجام بدهد نیز نیازی به حرکت دادن بدن در زیر آب نیست، بلکه در زیر آب یک بار به عنوان سر و گردن نیّت می‌کند، بار دیگر به عنوان سمت راست نیّت می‌کند و مرتبه سوم به عنوان سمت چپ نیّت می‌کند و نیازی به حرکت دادن بدن نیست.