موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/وجوه غسل ارتماسی/-

مسأله665: «الغسل الارتماسي يتصوّر على وجهين: أحدهما: أن يقصد الغسل بأوّل جزء دخل في الماء و هكذا إلى الآخر، فيكون حاصلًا على وجه التدريج و الثاني: أن يقصد الغسل حين استيعاب الماء تمام بدنه و حينئذ يكون آنيّاً و كلاهما صحيح و يختلف باعتبار القصد و لو لم يقصد أحد الوجهين صحّ أيضاً و انصرف إلى التدريجيّ»[1] .

به نظر مرحوم سید (ره) غسل ارتماسی بر دو وجه است؛

وجه اول، غسل ارتماسیِ تدریجی است و آن، بدین صورت است که شخص با دخول اولین جزء بدن در آب، نیّت غسل ارتماسی می‌کند و این نیّت را تا آخر ادامه می‌دهد [، یعنی نیّتش را تا آخرین جزئی که در آب داخل می‌کند، ادامه می‌دهد]، پس [در این صورت] غسل ارتماسی بر وجه تدریج حاصل می‌شود.

وجه دوم، غسل ارتماسیِ دفعی است و آن، اینکه هنگامی که آب، تمام بدن شخص را فرا گرفت، نیّت غسل می‌کند که در این صورت، غسل ارتماسی به وجه آنی حاصل می‌شود.

هر دو وجه غُسل ارتماسی [، یعنی غسل ارتماسی به نحو تدریجی و دفعی] صحیح‌اند و اختلافشان به اعتبار قصد و نیّت است و اگر شخص در هنگام غسل کردن، یکی از دو وجه مذکور را قصد نکند، در این صورت نیز غُسلش صحیح است و غُسلش به غُسل به نحو تدریجی منصرف می‌شود.

ممکن است که گفته شود که غسل ارتماسی فقط به صورت تدریجی محقق می‌شود زیرا ارتماس، یک فعل تدریجی است و از این جهت مثل غسل ترتیبی است و تفاوتی که غسل ترتیبی با غسل ارتماسی دارد، این است که زمان غسل ارتماسی از زمان غسل ترتیبی کوتاه‌تر است، یعنی حتی زمانی که شخص خودش را دفعةً واحدةً در حوض می‌اندازد، تدریجی است زیرا همین پریدن در آب به نیّت غسل ارتماسی نیز به تدریج رُخ می‌دهد و از یک نقطه‌ای شروع و به یک نقطه ختم می‌شود، پس غسل ارتماسی نیز همانند غسل ترتیبی به تدریج صورت می‌گیرد، لکن تدریجی بودن، در غسل ترتیبی، محسوس و ملموس است، ولی این تدریجی بودن در غسل ارتماسی خیلی محسوس نیست. بنابراین، تدریج، در غسل ارتماسیِ آنی نیز وجود دارد زیرا در غسل ارتماسیِ دفعی نیز نخست یک بخش از بدن داخل آب می‌شود و به دنبال آن سایر بخش‌های بدن در آب داخل می‌شوند، پس دفعی بودن غسل ارتماسیِ آنی در قِبال غسل ارتماسیِ تدریجی است وگرنه تدریج، در غسل ارتماسی آنی نیز متصور است و تنها تفاوتشان در این است که زمان تدریج، در غسل ارتماسیِ آنی کوتاه‌تر است.

به تعبیر دیگر هر امر تدریجی نیز، اول و آخر دارد و غسل ارتماسی آنی نیز هم اول دارد و هم آخر دارد، به این صورت که آن لحظه‌ای که شخص، خودش را در آب می‌اندازد، اولِ غُسل محسوب می‌شود و آن لحظه‌ای که آب تمام بدنش را فرا می‌گیرد، آخر غُسل محسوب می‌شود و همان‌گونه که در غسل ترتیبی، از لحظه شروع غسل نیاز به نیّت کردن و استمرار آن نیّت تا آخر غُسل است، در غسل ارتماسی نیز از اولین لحظه‌ی ارتماس باید نیّت کرد و این نیّت باید تا آخرین لحظه‌ای که آب تمام بدن را فرا می‌گیرد ادامه داشته باشد، پس غسل ارتماسی نیز همانند غسل ترتیبی نیاز به نیّت و استمرار آن نیّت تا آخر غُسل دارد و همچنین، غسل ارتماسی نیز همانند غسل ترتیبی، اول و آخر دارد و به تدریج صورت می‌گیرد، مثل واجبات مرکبه، از قبیل نماز [که مرکب از اجزائی است که اولین جزئش تکبیر و آخرین جزئش تسلیم است که نیّت با نخستین جزء نماز شروع و تا آخر نماز به نحو تدریجی ادامه دارد. پس غسل ارتماسی فقط به صورت تدریجی صورت می‌گیرد، لکن این تدریج از حیث زمان با تدریجِ غسل ترتیبی متفاوت است و تدریج در غسل ارتماسی، کوتاه‌تر از تدریج در غسل ترتیبی است.

نکته: حقیقت غُسل؛ چه ترتیبی باشد و چه ارتماسی باشد چیزی جز غَسل نیست و نتیجه غَسل‌ها، غُسل است، یعنی خروجیِ شُستن‌ها، غُسل است و اغتسال [، یعنی غُسل کردن] عبارت از غَسلات ثلاث است که این غَسلات ثلاث در غُسل ترتیبی، غَسلِ سر و گردن، سمت راست و سمت چپ می‌باشد و در غُسل ارتماسی، به جای غَسلات ثلاث، غَسلات اعضا است و طبعاً، هم غَسلات ثلاث که در غُسل ترتیبی متصور است و هم غَسلات اعضا که در غُسل ارتماسی متصور است، به صورت تدریجی انجام می‌شوند، همانند وضو که عبارت از دو شستن و دو مسح است که به صورت تدریج انجام می‌شود که چه وضو به نحو ترتیبی صورت بگیرد و چه به نحو ارتماسی صورت بگیرد، به نحو تدریجی انجام می‌شود.

بنابراین، به نظر بعضی از بزرگان از جمله مرحوم آیت الله خویی (ره)، فرمایش مرحوم سید (ره)؛ مبنی بر اینکه غُسل ارتماسی دو صورت دارد که یک صورت آن، تدریجی و صورت دیگر آن، آنی و دفعی است که آب تمام بدن را فرا می‌گیرد، پذیرفته نیست زیرا حتی غسل ارتماسیِ به نحو آنی نیز به صورت تدریجی صورت می‌گیرد مگر اینکه شخص، کاملاً بدنش را زیر آب قرار داده باشد و سپس نیّت غسل ارتماسی کند که در این صورت، آنی بودن غسل ارتماسی صحیح است وگرنه اگر بخواهد یک دفعه خودش را در آب قرار بدهد باز هم به تدریج انجام می‌شود، هرچند که زمان آن نسبت به غسل ارتماسیِ تدریجی که شخص یک جزء بدن را در آب داخل می‌کند و سپس بقیه اجزاء را در آب داخل می‌کند، کوتاه‌تر است.

آنچه تا کنون گفته شد، بنا بر این فرض است که غُسل ارتماسی، یک امر مرکب باشد، اما مرحوم آیت الله خویی (ره) و بعضی دیگر از بزرگان گفته‌اند که اگر غُسل ارتماسی، یک امر بسیطی فرض شود که محصَّل از غَسلات باشد، یعنی گفته شود که غُسل ارتماسی، امری مرکب نیست، بلکه یک امر وُحدانی و بسیط است که از غَسلاتِ اعضا حاصل می‌شود در این صورت، غُسل ارتماسی به نحو آنی خواهد بود، مثل اینکه مکلّف بعد از اینکه بدنش کاملاً زیر آب قرار گرفت، نیّت غسل ارتماسی کند.

دلیل دیگر بر تدریجی بودن غُسل ارتماسی این است که فرعی در فقه آمده است، مبنی بر اینکه اگر در اثناء غُسل، حدثی از انسان سر بزند، وظیفه‌اش چیست؟ از اینکه این فرع مطرح شده است، نتیجه گرفته می‌شود که غُسل، به نحو تدریجی انجام می‌شود، یعنی سر زدن حدث در اثناء غُسل با تدریجی بودن غسل سازگار است و با آنی بودن آن سازگار نیست چون اگر غُسل به نحو آنی متصور باشد، نوبت به خروج حدث نمی‌رسد. بنابراین، از اینکه گاهی حدث، در اثناء غسل ارتماسی واقع می‌شود [کما اینکه در اثناء غسل ترتیبی نیز حدث واقع می‌شود]، نتیجه گرفته می‌شود که غسل ارتماسی به نحو تدریجی انجام می‌شود و به نحو آنی نمی‌باشد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) در ذیل کلام مرحوم سید (ره) که نوشته است: «و الثاني: أن يقصد الغسل حين استيعاب الماء تمام بدنه»، فرموده است که این فرمایش مرحوم سید (ره) با بسیطی بودن غسل ارتماسی سازگار است، به این معنا که غسل ارتماسی یک امر بسیطی فرض شود که محصَّلِ از غَسلات است که در این صورت که غسل ارتماسی یک امر وُحدانی و بسیط باشد، آنی خواهد بود و فرضِ تخلّل حدث در اثناء غُسل، در این فرض متصور نخواهد بود، پس فرضِ تخلّل حدث در اثناء غسل ارتماسی در موردی قابل تصویر است که غسل ارتماسی به نحو تدریجی باشد، ولی اگر غسل ارتماسی، یک امر وُحدانی و دفعی الحصول باشد، تخلّل حدث در آن متصور نخواهد بود.

البته اینکه تخلّل حدث در غسل ارتماسیِ بسیط و وُحدانی، معقول نباشد، صحیح نیست زیرا در همین فرض نیز به محض اینکه شخص نیّت غسل می‌کند، ممکن است که تخلّلِ حدث صورت بگیرد.